‘In stikmannich goede wurden’
Oer de kulturele betsjutting fan it nije Lieteboek
Achte oanwêzigen, ik sil begjinne mei wurden te werheljen dy’t hjoed, op njoggen dagen nei, presys hûndertenien jier lyn útsprutsen waarden yn in oare Martinitsjerke en yn in oare fan de alve stêden, nammentlik te Frjentsjer:
Wa’t ea lústere nei it liet dat it minskdom op syn lange reis troch de ieuwen song, sil heard hawwe, dat der ienselde toan trochhinne klonk, dat al mar oan deselde rigels kearden.
It liet fan it minskdom!
Machtich en fol klinkt it troch de hege sealen fan ‘e tiid. It sjongt fan de grutte striid om it ljocht te finen. Ut de tsjusterens fan ‘e djipte klimme se omheech, yn tichte rigen, de eagen stoarjend nei de fiere kimen, dêr’t de ljochte dage riist. It paad is steil, en mannich ûnk driget op har wei. Mar der is in djip en sterk ferlangst om alles te oerwinnen. Der binne guon, dy’t falle en beswike op ’e swiere tocht. Der binne, dy’t de moed ûntwiket en sitten geane oan ‘e kant, mei bûgde hollen en sloppe hannen – mar hoe grut har tal ek is, hja kinne dochs net de gong omhegens tsjinhâlde. It giet omheech, al stadich oan, de sinne temjitte. Fan dy heltetocht sjongt dat liet.
It sjongt fan bliidskip, fan ‘e reine bernelaits, fan it ljochte lok dat de jonge jierren yn ’t herte drage, as de himel fan bliid ferwachtsjen iepen gie, fan de seine dy’t der is om in muoisum wurk dat slagje woe, om in swiere plicht dy’t trou folbrocht waard – heldere toanen klinke as it seit hoe’t nei in eangstich-trochwekke nacht de ljochte moarn [as] in goudene gloarje [riist], hoe’t mannich dei dy’t yn stoarm dage, ferstille yn in jûn fol frede…
Mar dat liet, it kleit ek oer sûnde en skuld. Fan ‘e tsjustere need sjongt it, dy’t it kweabegearen bringt, al mar wer by eltsenien, ja, by elts minske. O, dy binne altyd meigien – hjir ek, doe’t ús foarfaars har terpen bouden om har te befeiligjen tsjin it driigjen fan it wylde hêf – en letter doe’t de eale hearen yn har stinzen sieten en elkoar befochten – dy gongen mei yn it skip dat nei fiere lannen sylde en mei rike bút wer troch stoarm en ûnwaar it lange paad nei hûs ta sochten – en letter doe’t de fabryksskoarstiennen de swarte reekplommen oer de fjilden waaie lieten en de stoomboat de stilte fan ús sulveren marren bruts – altyd wenne ûnder de minsken de sûnde, de sûnde…
En dat liet ferhellet ek, hoe’t ivich neist de minsken gong dat tsjustere wêzen mei de djippe, stille eagen, dat wy smert neame – hja wenne yn ‘e stins fan ‘e Martena’s en Galama’s, hja trêde neist de boer op ‘e eker as hy mei it glânzjend izer rjochte fuorgen snie, hja siet by him yn ’t lytshûs en makke it brea dat hy iet wol bitter, hja slûpt tusken de masines yn ‘e gûnzjende fabryk – en hja sit yn it kantoar fan ‘e hannelsman.
Fan dat alles sjongt it liet.’
Sa begjint de preek dy’t frijsinnige, ‘reade dûmny’ Sybe Kornelis Bakker, in skoalmasterssoan út Wier, op 17 maaie 1914 hold yn in bomfolle Martinitsjerke fan Frjentsjer; de preek dy’t mei dy fan dûmny Geert Aeilco Wumkes op 3 jannewaris 1915 yn Tsjom jildt as de earste preek yn ús eigen taal, it Frysk.
Bakker hat as dûmny stien yn Pipergea, Winaam, Boalsert – oan dizze selde tsjerke dêr’t wy no fergearre binne, fan 1905 oant 1908 – en yn Swol, dêr’t er yn 1918 fierstente jong stoarn is. Hy wie in sweager fan dûmny Adriaan van der Hoeve, dy’t yn 1914 oan de tsjerke fan Frjentsjer ferbûn wie en dêr’t er ek mei yn de redaksje fan it kristen-sosjalistyske wykblêd De Blijde Wereld sitten hie. Syn Fryske tsjinst fan maaie 1914 wie op útnoeging fan de Frjentsjerter krite fan it Ald Selskip. Yn dy tiid wie de bekende toanielskriuwer Yme Schuitmaker dêr foarsitter. De Frysk- en frijsinnige lyntsjes yn Frjentsjer wiene koart, woe ik mar sizze. Bakker syn preek hat mei dêrom ek minder opskuor jûn as dy fan dûmny Wumkes in lyts jier letter yn it ortodokse Tsjom, wierskynlik de reden dat dy lêste preek bekender wurden is.
Bakker begûn syn preek alsa mei in ferwizing nei wat er ‘it liet fan it minskdom’ neamt, en hy heart troch dat liet hinne rûzjen ‘it nea ophâldende ferlangen nei de sekerheid fan Gods leafde’. En is it net krekt dat liet, en wat dêr trochhinne rûzet, dat it nije Lieteboek hearre lit, yn mear as tûzen farianten, psalmen, mar ek lieten, beaën, gedichten en oertinkingen út ûnderskate tradysjes fan leauwe wei, en út gâns mear talen as inkeld út it Hollânsk wei yn it Frysk oerbrocht?
My is frege om wat bestekliks op it aljemint te bringen oer de kulturele betsjutting fan it Lieteboek, dat is de ferline moanne ferskynde yntegrale Fryske oersetting fan it nije Liedboek. Sa’n fraach is fansels fierstente breed en te iepen om der in koart en helder antwurd op jaan te kinnen, mar ik kin wol besykje om wat notysjes te meitsjen en yn alle gefallen om it Lieteboek yn de Frysk-liturgyske tradysje te besjen. It is in lange wei fan de earste Fryske Bibelboek-oersettingen yn de 19e ieu, fan Joast Halbertsma, fan Van Borsum Waalkes bygelyks, nei de dei fan hjoed. Dy earste Bibelboek-oersettingen hiene lang op har wachtsje litten. De folsleine Bibel yn it Welsk is bygelyks al beskikber sûnt 1588 – yn it Frysk krekt sûnt 1943, yn de ûnfolpriizge oersetting fan de niis al neamde Wumkes en skriuwer Eeltsje Boates Folkertsma.
En fansels jildt dat ‘let wêzen’ ek foar it liturgysk brûken fan it Frysk. Net earder as yn de perioade 1912-1915 wurde op dat mêd belangrike stappen set. Foar dy tiid sil der ek inkeld wolris in preek yn it Frysk holden wêze, mar der is te min bewiis foarhannen om dêr mei wissichheid de finger op lizze te kinnen en boppedat binne dy preken net bewarre bleaun. It hat swier kealle mei it Frysk yn tsjerke, safolle is dúdlik. It Hollânsk wie sûnt de Reformaasje de taal fan ‘it hegere’ yn de Lege Lannen; it Frysk waard nei de midsieuwen fierhinne weromkrongen ta inkeld in sprektaal foar yn ‘e hûs, yn it bûthús, op strjitte en op it keatsfjild en moast it ieuwenlang dwaan sûnder stipe fan de nasjonale oerheid.
Yn de 19e ieu wint it Frysk as skriftlike taal wat terrein werom, wol it meast tanksij it wurk fan pionierjende skriuwers as de bruorren Halbertsma en de saneamde ‘folksskriuwers’ Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts van der Meulen. Mar pas flak foar de Earste Wrâldoarloch doarde in lyts tal protestantse foargongers it oan – want moed wie dêr grif foar noadich – om it Frysk as fiertaal yn earetsjinsten en op oarssoartige godstsjinstige byienkomsten, it earst yn de iepen loft, te brûken. ‘Kommeedzje yn tsjerke’, dat hie in reaksje west op de preek fan Wumkes yn it godshûs fan Tsjom – dy wjerstân wie der no ienris, benammen oan de mear ortodokse kant, en dy wjeraksel hat de tsjerklike wrâld yn Fryslân oant de dei fan hjoed noch net ferlitten. De dominânsje fan it Hollânsk is yn wêzen noch like sterk, sjoen it feit dat der tsjintwurdich op in snein noch altyd net mear as fiif, seis tsjinsten yn it Frysk holden wurde. De Fryske oersetting fan it nije Lieteboek is sawol in utering fan ferset tsjin, as ek in befêstiging fan dy besteande tastân, sa’t wy aansen sjen sille.
Is der dan in ‘eigen’ karakter fan de Frysktalige liturgyske tradysje? Dat is min te sizzen. Lykas te ferwachtsjen falt by in lytse minderheidstaal lykas de Fryske, bestiet syn liturgyske tekstrykdom benammen út oersettingen. Al soe men it ek positiver formulearje kinne: it Frysk stie iepen foar oarstalige ynfloeden oer en wiisde de Hollânsktalige tradsyje net ôf as ‘ûnfrysk’. Men hat himsels by dat oersetten net altyd likefolle de frije hân jûn; gauris wie de Hollânsktalige tekst foarbyld en boarnetekst. Sa wie it ek by de Bibeloersetting fan Wumkes en Folkertsma; dy is wurd foar wurd in oerbringen fan de Steatefertaling yn it Frysk. Meidat in Fryske universiteit sûnt it begjin fan de 19e ieu net mear bestie, ûntbruts te uzes it akademysk klimaat dat noadich is, wol men yn in kultuertaal streekrjocht út it Hebrieusk oersette kinne. Dat is yn de twadde helte fan de 20e ieu wol ferbettere, mar doe’t ik in twa jier lyn de ûnderskate oersettingen fan Spreuken 2 mei-inoar ferlike, ynklusyf de poëtyske beriming fan Douwe Kiestra, bliek dat de tekst fan de Nije Fryske Bibeloersetting fan 1978 ek tige ticht oanlei tsjin dy fan de Hollânsktalige tekst yn de Bibel fan it Nederlands Bijbel Genootschap fan 1951.
Alsa bestiet der te uzes in tradysje fan ‘imitatio’, dêr’t ek it nije Lieteboek in foarbyld fan is. De Hollânske oanpak is net inkeld de noarm mar ek it model; dat wie sa en dat is noch altyd sa. Om allerhanne redenen kin dat ek dreech oars yn sa’n lytse minderheidstalige kultuer, en boppedat kin sok neifolgjen ek dúdlike foardielen meibringe. Wy hoege dêr net inkeld de tekoarten fan te sjen. Men kin – in praktysk argumint – mei oersettingen ta eigen nut maklik oanslute by besteand wurk; men behâldt ferbiningen fan de eigen mei in oare, gruttere talige kultuer en men lit sjen dat men meikomme kin; de grutte wrâld wurdt om samar te sizzen sûnder folle muoite foar de lytse iepenlein; en datselde iepenlizzen jildt foar de tinkwrâld fan de ûnderskate geastlike streamingen dy’t yn it sterk oekumenyske Liedboek nei foarren komme. De oersetting fan dat Liedboek makket it mooglik dat de Fryske tsjerklike wrâld, mar ek de yndividuele leauwige yn syn eigen hûs, yndied it geastlike ‘liet fan it minskdom’ hearre kin, meisjonge kin, bestudearje kin, oertinke kin en mear yn it algemien him dermei ferstean kin.
Oft dat yndie barre sil, sil de tsjerklike praktyk noch útwize moatte; soks hinget der ek fan ôf oft it de minsken helpe kin mei harren fragen. De wearde fan it Lieteboek leit alsa, net ferrassend fansels, yn it gebrûk dat der fan makke wurdt en yn de persoanlike ûnderfiningen fan de lêzers en de sjongers.
Ien gemis fertoant dat Lieteboek nei myn betinken wol, en dat is de wol hiel minimale ynbring fan ús ‘eigen’ liturgyske produksje, sis mar it sels skreaune kûplet fan dat oeral yn ’t rûn klinkende ‘liet fan it minskdom’ dêr’t dûmny Bakker it oer hie. De ‘Fryske’ bydrage oan it Hollânsktalige Liedboek bestiet út fiif lieten fan Fedde Schurer en ien fan Gysbert Japicx (dat lêste liet stiet net yn it Liedboek, al yn it Lieteboek). Mar dat is dan ek alles. Yn alle wynstreken fan de wrâld hat de redaksjekommisje fan it Liedboek geastlike lieten opdûkele dy’t de muoite wurdich achte waarden om op te nimmen, mar neat fan wearde hat de kommisje fûn, sa liket it, yn it Frysktalige noarden fan it eigen lân. En dat wylst dichters fan Fryske komôf al jierren liturgyske teksten produsearje, teksten fan hege kwaliteit, dy’t ek lanlik bekroane binne; ik hoech inkeld mar te wizen op de rykdom oan geastlike teksten dy’t in dichter as Eppie Dam skreaun hat, gauris mei meldijen fan Hindrik van der Meer, en soartgelikense teksten fan Margryt Poortstra op muzyk fan ûnder oaren Jan de Jong.
Ien en oar bewiist noch mar in kear de marzjinale posysje dy’t ús vaderlandse kommisjes de regionale kultuer tapartsje wolle. Myn útstel soe hjoed wêze om jin dêr net by del te lizzen. Dit nije Lieteboek is net kompleet salang’t de Fryske kultuer neilit om in twadde diel ferskine te litten: in diel, it mei wat minder tsjûk wêze, dat net op de niisneamde ‘imitatio’ berêst, dus in diel mei oarspronklik-Fryske liturgyske teksten.
Oer de kwaliteit fan de oersettingen yn it nije Lieteboek sil ik de mûle net systematysk spiele; soks soe net inkeld de opset fan myn praatsje hjoed mar ek myn kinnen te boppe gean. Ik hâld it dêrom by in protte lof, want dat fertsjinje it redaksjonele tiim en de oersetters fansels, en ik meitsje mar in inkelde krityske opmerking, foar’t ik dalik wat mear sizze wol oer de fariant fan it Sinneliet fan Fransiskus dy’t opnommen is.
In tipelsinnich punt by ûndernimmingen as nije oersettingen fan teksten is de fraach yn hoefiere de oersetter it frij hat of nimt om teksten te ‘modernisearjen’ – by de tiid te bringen, sil de foarstanner sizze; te skansearjen, sil de tsjinstanner fan miening wêze. De geast dy’t troch in part fan de teksten waait, ik tink dan benammen oan de Psalmen, is dy fan de Bijbel in Gewone Taal, soe ik mei wat oerdriuwen sizze wolle. By it oersetten wurdt hjir dúdlik omtinken jûn oan it begryplik meitsjen foar de geast fan de tiid – en fansels is dêr folle foar te sizzen. Dat wol net sizze dat sok oanpassen noait mis gean kin. Fan dat lêste wol ik ien foarbyld jaan, te finen yn de oersetting fan Psalm 84, fers 2, troch Gerben Brouwer. It âlde Lieteboek joech, ik sitearje:
It heil dat oer de Sion leit
jout alle libben feilichheid,
foar alle fûgels binne nêsten:
de mosken ûnder ’t pannetek,
de swellen boppe ’t gollefek,
hja hawwe in honk om út te rêsten.
Ik haw in honk yn Gods paleis:
o, dêr te sjongen nachts en deis.
Yn it nije Lieteboek treffe wy deselde Psalm oan, fers 2, en noch altyd wurdt Gerben Brouwer neamd as de oersetter. Mar no stiet der:
It heil dat oer jo wente leit
jout alle libben feilichheid,
de fûgels fine dêr har nêsten.
De swellen fleane út en yn,
de mosken wenje boppe ’t bynt,
hja hawwe in honk om út te rêsten.
Ik haw in honk yn Gods paleis:
o, dêr te sjongen nachts en deis.
Wy sjogge feroaringen yn de rigels 1, 3, 4 en 5. ‘De Sion’ is ‘jo wente’ wurden, dêr sil ik it slimste net fan sizze, mar opfallender is dat de swellen no út en yn [jo wente] fleane ynstee fan ûnder ’t pannetek har nêsten hawwe; en net de swellen mar de mosken wenje no boppe ’t bynt. It sil allegear yn gong set wêze troch it idee dat jongere generaasjes net mear witte wat in ‘gollefek’ is, mar likegoed jout jin dat net it frij om de mosken mar ûnder ’t pannetek wei te ferbaljen nei boppe ’t bynt – in romte dêr’t mosken nammers hielendal net wêze wolle.
Spitich is ek dat sokke tekstuele yngrepen net ferantwurde wurde yn it Lieteboek. As ik it skerp formulearje wolle soe, dan soe ik sizze dat Gerben Brouwer syn tekst him ûntstellen is. It leit yn ‘e rede dat soks mei mear oersettingen, benammen Psalm-oersettingen, bard is en dat makket dat it Lieteboek net altyd in betroubere boarne wêze kin om út te sitearjen. Yn it literêre bedriuw, dêr’t ik myn plakje yn skjin besykje te meitsjen, kin dat hielendal net – is it simpelwei ‘not done’ om sûnder dúdlike ferantwurding wizigingen oan te bringen, mei hokfoar bedoeling ek, yn besteande teksten.
Twads is it de fraach wêr’t de ein fan it fersimpeljen en ‘by de tiid bringen’ en ‘begryplik meitsjen’ eins leit. Mei oare wurden, hoefolle frij moat de geast fan de Bijbel in Gewone Taal krije? De BGT jout by niisneamde passaazje fan Psalm 84 dizze oersetting:
Machtige Heer, mijn koning, mijn God,
zelfs mussen wonen in uw tempel.
Zwaluwen maken een nest bij uw altaar,
ze zorgen er voor hun jongen.
Gelukkig zijn mensen die wonen in uw huis,
want zij kunnen u altijd danken.
De blide, jubeljende toan is fuort. Jo moatte sels mar útmeitsje oft dy bleke, ûnpoëtyske nofterens jo noasket en oft it mystearje dat elke religy ynhat dêr goed genôch yn ta utering komt – my, as leafhawwer fan taal, en fan de romte yn de taal, en ek yn religieuze taal, yn alle gefallen net. Mar ja, ik bin dan ek in erkend leafhawwer fan de âlde, rituele taal fan de Wumkes/Folkertsma-Bibel.
Neamd is al dat Liedboek en Lieteboek in sterk oekumenysk karakter hawwe. Dat kin, liket my, inkeld mar begroete wurde. Fan ûnderskate denominaasjes en geastlike rjochtingen fynt men materiaal werom, wat de brûker en de lêzer by steat stelt om te ferlykjen en om yn ’e kunde te kommen mei oarssoartige teksten as dy’t er wend is te lêzen. Ik haw al wol safolle begrepen út de ûntfangst fan it Liedboek dat de meast ortodokse mienskippen der net al te bliid mei binne. ‘Wat moet een christenmens in vredesnaam nu hier weer mee?’ freget K.A. Gort út Putten him yn in wiidweidich stik op ynternet ôf by mannich liet út it Liedboek. En: ‘[V]erscheidene ingrediënten die in het Liedboek worden geserveerd, zijn min of meer bedreigend voor de geestelijke gezondheid van een (kerk)mens. … Derhalve lijkt het het meest veilig het hele Liedboek anno 2013 links te laten liggen.’
Yn teologyske disputen, want dy lizze achter en ûnder sokke uteringen, kin ik my net bejaan. Ik gean der hjir fan út dat de kulturele betsjutting fan it Lieteboek sa’t it no foar ús leit krekt mei útmakke wurdt troch syn oekumenysk profyl. Oekumene betsjut net dat alles mar kinne moat, of dat alle religieus-achtige tinkbylden foar ús sels like folle wearde hawwe moatte – it betsjut wól dat wy iepen stean wolle foar de oar en it oare, benijd binne nei hoe’t in oar tinkt en dêr respekt foar opbringe kinne; it betsjut ek dat wy net op foarhân útslute dat in oare wrâld dy fan ús oanfolje en ferrykje en ferdjipje kin. Wat dat oanbelanget is it Lieteboek in útdrukking fan de multikulturele tiid dêr’t wy yn libje, dy’t fan ús dat iepen stean en dy belangstelling freget.
Sa hat it opnimmen fan it Sinneliet fan de 13e-ieuske roomske hillige Fransiskus fan Assisi altyd gefoelich lein yn protestantse rûnten. It âlde Lieteboek hie in oersette bewurking fan J.W. Schulte Nordholt, it nije bringt in tige frije werdichting fan Maarten Das, oerset troch Eppie Dam. Sa’t wy niis begûn binne by ‘it liet fan it minskdom’ fan Bakker, sa binne wy no bedarre by ‘it liet fan de skepsels’, sa’t it Sinneliet offisjeel hjit, fan Fransiskus. De minske is mar ien fan Gods skepsels en hy lovet de Heare lykas de hiele Skepping dat docht: de sinne, de moanne, de stjerren, de wyn, it wetter, it fjoer, mem ierde. De minske ferjout it kwea en draacht syn lot fan sykte en ferdrukking yn frede; ja, sels de dea wurdt priizge as in ‘suster’.
It Sinneliet is in freugdefolle oanfurdiging fan de hiele Skepping as Gods wurk, in Skepping dêr’t de minske net it eindoel fan is mar dêr’t er diel fan útmakket lykas de oare dielen, lykas bygelyks de bisten en de fûgels dy’t Fransiskus neffens de oerlevering as gelikensen behannele; net inkeld hie hy harren leaf as broer of suster, mar sy hiene it him ek. Ferrassend aktueel, mei men sizze, is dat foarbyld fan ier katolisisme, dat noch ticht by heidendom en panteïsme stiet, yn ús eigen tiid mei syn omtinken foar natoer, ekology en klimaat. De stjerdei fan Fransiskus, 4 oktober, is net om ‘e nocht yn 1929 útroppen troch de Ynternasjonale Dierebeskerming ta Dieredei. Paus Johannes Paulus II hat Fransiskus yn 1980 útroppen ta patroan fan de ekology. Ik lês de oersetting fan Maarten Das syn bewurking troch Eppie Dam sa’t er opnommen is yn it Lieteboek:
‘k Wol Jo priizgje, boarne en skinker,
om Jo liet yn al wat is.
Ik wol earbiedich ta Jo komme
mei al wat skepen is.
Ik sjong foar Jo en broerleaf sinne,
te foarskyn kommend út ‘e nacht:
fonkeling fan de nije moarntiid,
byld fan Jo yn al syn pracht.
Ik sjong foar Jo en suster moanne
en alle stjerren withoe heech,
foar broerleaf wyn dy’t alle wolken
fiele lit wat har beweecht.
Ik sjong foar Jo en suster wetter,
dy’t de djipste delling fynt,
en stoere en sterke broerleaf fjoer,
dy’t nachten mei syn ljocht beskynt.
Ik sjong foar Jo en memleaf ierde,
dy’t elk gewaaks in boaiem jout
dêr’t syn woartels romte fine,
fruchtber lân mei nôt as goud.
Ik sjong foar elk dy’t draacht yn frede
huver, triennen, bloed en swit.
Jo sill’ har kroane mei nij libben
en har hoedzje foar ’t ferjit.
Ik sjong foar Jo en suster dea,
my libbenslang fertroud yn ’t bloed.
Sy sil myn lêste sike drage
oant dêr’t Jo binne mei jo gloed.
‘k Wol Jo priizgje, boarne en skinker,
om jo liet yn al wat is.
Ik wol earbiedich ta Jo komme
mei al wat skepen is.
Opfallend oan de bewurkingen fan Fransiskus syn lofliet yn de ûnderskate tsjerklike lieteboeken is it ôfwiken fan de sintrale formulearring fan de boarnetekst. Fransiskus skriuwt letterlik ‘Wees geprezen, mijn Heer, door…’ en dan folgje de sinne, moanne, stjerren ensafierderhinne. Net inkeld de minske mar de hiele Skepping besjongt/earet/priizget de Skepper. Fransiskus skriuwt yn it letter útstoarne Umbryske dialekt: Laudato si’, mi’ signore, per … Dat ‘per’ kin yn it Italjaansk sawol ‘foar’ as ‘troch’ betsjutte, mar sjoen de kontekst fan it libben fan Fransiskus sa’t it ús oerlevere is, is hjir de oersetting ‘troch’ it bêst op syn plak. Dat is ek konform de tekstwittenskiplike oersetting fan it Fransiskaansk Stúdzjesintrum sa’t dy troch G.F. Freeman en oaren yn 2006 publisearre waard.
De âldere bewurking fan J.W. Schulte Nordholt wykt fan dat gebrûk fan per ôf en makket derfan: ‘Lof zij U, Heer, om … ’ de sinne, moanne, stjerren ensafierderhinne. De minske lovet de Heare (ek) fanwege syn Skepping. Ek by Maarten Das – en dus ek by Eppie Dam – is it wer oars wurden: ‘Ik zing voor U en … ’ de sinne, moanne, stjerren ensafierderhinne. De minske lovet de Heare en syn Skepping as twa ferskillende saken.
Dat yn de roomske tradysje ‘troch’ bedoeld wurdt en net ‘om’ of ‘foar’ blykt ek by Guido Gezelle. De Flaamsk dichter en pastoar hat in oersetting makke mei namme ‘Lofzang der Zonne’. ‘Geloofd zij God van zuster mane en van al de sterren’, skriuwt Gezelle; syn ‘van’ hat dúdlik de betsjutting fan ‘troch’, net fan ‘foar’. By Fransiskus is de minske gjin hearsker oer de Skepping, hy is lykweardich oan alles wat God fierder fuortbrocht hat.
Ik freegje my dêrom no ôf, ek al bin ik gjin teolooch, oft dat minske-sintristysk meitsjen fan de tekst troch de Liedboek- en dus ek de Lieteboek-oersetter net inkeld histoarysk mar ek teologysk troch de mesken kin. It Sinneliet is yn de ûnderskate protestantske Lieteboeken, liket my, oanpast oan in oare teology as dy’t út de teksttradysje sprekt, en soks kin hast gjin oare reden hawwe as dat hjir in oekumenyske hânrikking dien wurde moast oan it protestantisme. It protestantse leauwe hat no ienris net folle mei in God dy’t yn alles oanwêzich is en út alles sprekt. Yn sa’n gefal is it wat my oanbelanget langer net de fraach oft de oekumene syn doel – om kennis fan en respekt foar oare tradysjes te produsearjen – foarby sjit.
Oer it Sinneliet wol ik fierder noch memorearje dat ek Tsjêbbe Hettinga in Fryske oersetting makke hat. It giet dêrby om in letterlike, net-rymjende oersetting fan de Hollânske tekstwittenskiplike oersetting. Hettinga syn tekst is dus net goed te ferlykjen mei de frije Lieteboek-bewurkingen, mar dat hat fan gefolgen dat niisneamde histoaryske en mooglik ek teologyske beswieren der ek net tsjinyn brocht wurde kinne. Ik lês hjir ek Hettinga syn oersetting:
Alderheechste, Almachtige, Goeie Hear,
fan jo binne de lof, de rom, de eare en alle seinigingen.
Jo allinne, alderheechste, komme hja ta
en net in mins is weardich om jo te neamen.
Love binne jo, myn hear, mei al jo skepsels,
foaral hear broer sinne, dy’t de dei is,
en troch wa’t jo ús ferljochtsje.
En hy is moai en hy is strieljend mei grutte swidens.
Fan jo, alderheechste, draacht hy it sinnebyld.
Love binne jo, myn hear, troch suster moanne en de stjerren.
Oan ’e himel hawwe jo har makke,
skitterjend, kostber en skoander.
Love binne jo, myn hear, troch broer wyn
en troch de loft en troch bewolke en opklearre en hokker waar ek,
dêr’t jo jo skepsels mei ta stipe binne.
Love binne jo, myn hear, troch suster wetter,
dy’t hiel nuttich is en dimmen en kostber en kein.
Love binne jo, myn hear, troch broer fjoer
troch wa’t jo foar ús de nacht ferljochtsje.
En hy is moai en fleurich, stoer en sterk.
Love binne jo, myn hear, troch uze suster memme ierde,
dy’t ús troch alles hinne stipet en ús paadwiist
en alderhanne gewaaks mei kleurige blommen en krûden fuortbringt.
Love binne jo, myn hear,
troch hja dy’t ferjeffenis skinke troch jo leafde
en sykte en ferdrukking drage.
Lokkich hja dy’t dat drage sille yn frede,
want troch jo, alderheechste, sille hja kroane wurde.
Love binne jo, myn hear, troch uze suster de liiflike dea,
dêr’t net in libbene siel oan ûntslúpe sil.
Wee hja dy’t stjerre yn deasûnde.
Lokkich wa’t hja tsjinkomt yn jo alderhillichste wil,
want de twadde dea sil har gjin kwea dwaan.
Loovje en seinigje myn hear
en tankje en tsjinje him mei grutte dimmenens.
Achte oanwêzigen, ik kom ta in ôfrûning fan myn ferhaal. Wat is no de kulturele betsjutting fan de Fryske oersetting fan it Liedboek?
Ik tink dat soks ôfhinget fan de fraach wat de betsjutting is fan liturgy yn ús eigen taal, it Frysk. Foar de Frysk-liturgyske praktyk kin it Lieteboek fan grut belang wêze, meidat it de hânfetten oanrikt om de godstsjinstfieringen follesidiger en ôfwikseljender te meitsjen, djipper en útnoegjender, riker en poëtysker. By goed gebrûk sil it Lieteboek de belangstelling foar oare tradysjes fan leauwe oanfiterje; it sil ek ûnderwerp wêze kinne fan tematyske byienkomsten, peteargroepen, sels fan ien-op-ien petearen. Soks hinget der fanôf oft de leauwensmienskippen yn Fryslân ree binne om mear mei en yn harren eigen memmetaal te dwaan. Oan de beskikberheid fan nijsgjirrich materiaal hoecht it yn alle gefallen net te lizzen.
It Lieteboek hat ek betsjutting foar de taal sels, it Frysk, en dus ek foar de kultuer yn Fryslân yn bredere sin. It leauwe, of litte wy ús gewoan beheine ta it tinken oer it ‘hegere’ of it ‘ûnbegryplike’ of it ‘sublime’, hat gâns in fear litte moatten by alle sekularisaasje; it is foar in protte minsken weidreaun nei de rânen fan it blikfjild. Mar dwers tsjin de marginalisearring fan it leauwe yn giet de opkomst fan de multikulturaliteit en it lêste desennium ek de opgong fan it islamitysk fûnemintalisme. Dat binne ûntjouwingen dy’t útnoegje ta werbesinning op de wrâldgodstsjinsten en de kristlike kultuer en dus ek op it plak dat it leauwe yn ús eigen tinken en fielen ynnimt. Wat dat oanbelanget komt it Lieteboek op it goede momint, meidat it net inkeld op kollektive wize yn tsjerke by offisjele earetsjinsten brûkt wurde wol, mar ek thús, op mominten fan besinning, freugde of ferlies.
Dat it Lieteboek dêr nije taal foar oandraacht, is ek foar de taal sels, it Frysk, fan betsjutting. It Lieteboek yntrodusearret op ‘e nij in fokabulêr foar in part fan it libben dat fierhinne út it omtinken rekke is en dat no wer op ‘e doar kloppet. Ik meitsje my sterk dat Frysk-literêre tydskriften goed út de fuotten kinne soene mei suggestjes om ien en oar ris better te besjen as dat ik hjir yn it bestek fan dizze lêzing dwaan kin. ‘It liet fan it minskdom’, dêr’t Bakker oer spruts, is it liet fan it sykjen nei God, mar dêrom tagelyk ek it liet fan de twifel, de ûntsetting en de ferfrjemding. Hoe better as yn de eigen taal sil de minske dy spoeken de baas bliuwe kinne? Hoe better as yn de eigen taal sil er fine kinne wat er siket? Sei Bakker it al net: ‘En dan sis ik jimme dat Hy te finen is. Mar dan moatte jim Him net sykje bûten jimme, net by de wyn en net by de see, net by wat it minskdom ûnderfûn op syn lange reis troch de ieuwen, ek net by wat fan bûten út dizze wrâld oer jim kaam – nee, net dêrbûten, mar yn jim eigen herte moat jim Him sykje. Dêr, dêr wennet Hy en dêr sil jim Him fine as de ivige baarnende Leafde.’
De leauwige is by steat om mei help fan God mear te dragen as wat er tocht dat er hawwe koe, seit Bakker. It leauwe feroaret swakkens yn krêft. Hoe sil de minske dy krêft fine, as er him net sykje kin yn syn eigen taal? Hoe sil er de wei fine om te gean as er net omfreegje kin yn syn eigen taal? Dat is fansels de tredde betsjutting fan it Lieteboek: net foar de liturgy, net foar taal en kultuer, mar foar it yndividu sels, dat geastlik ridskip siket om himsels frijer te meitsjen yn wat er leaut en leauwe wol. ‘Hy is ús Heit dy’t altyd hiel ticht by ús wennet,’ yn de wurden fan Bakker – jildt dat ek net foar ús memmetaal hjir yn ús heitelân? It is dy yntime, persoanlike ferhâlding mei syn Hear dy’t de protestantske Bakker fan de roomske Fransiskus en syn kosmysk ien-fielen ûnderskiedt. Ik lês noch de ein fan syn Frjentsjerter preek:
‘En dy’t Him mei it each fan ’t herte sa sjen learde, dy’t syn hân ea fielde, dy sil, o ja, noch wol de oeren kenne, dat de twivel by him opspringt, mar dy sil dêr boppe út dochs altyd wer seker witte dat it lêste wurd net is oan de twivel, mar oan it gelove, dat, al krimpt ek it herte fan smerte wei, sizze doar: en dochs, ik wit dat myn ferlosser libbet, ik wit dat in Ivige Trou oer my weitset; want hy kin net ferjitte dat hy yn ‘e stilte ienkear flústerjen hearde: Myn bern, hâld moed, ik bin altyd by dy, yn libben en yn stjerren. Amen.’
Leave minsken, oan ‘e ein kommen soe ik no ek de earmen spriede kinne en de hannen iepenje, sa’t in dûmny yn ‘e regel docht as er oan de seine ta is. Mar dat sil ik net dwaan want dat middeljend fermogen haw ik net krige, it is my net ferliend en boppedat soe ik my dêr earlik sein gjin ried mei witte as it my al jûn wie. Ik beslút mei in fers út it Lieteboek. It is fan J.C. van Schagen, it hjit yn de Fryske oersetting ‘Wyt’:
As ik it oer jo hawwe moat, doch ik alle moaie wurden fuort
ik wol leaver mar net te folle sizze
ik wol leaver mar in pear keale wurden sizze
wat earme keale stiennen, dat is myn ferhaal
moaie wurden tinke inkeld mar oan harsels,
se witte net fan tsjinjen
de goede wurden binne earm en neaken
as Fransiskus
se binne trou
in stikmannich goede wurden, dat is genôch
want der mei neat tusken jo en my yn komme
eigentlik wol ik leaver mei jo swije.
Tankewol.
Mooglike stellingen:
- It Frysk lieteboek is net earder kompleet as bywannear’t it oanfolle wurdt mei in twadde diel mei oarspronklik Fryske lieten en liturgyske teksten.
- Liturgyske teksten wurkje sterker as se net yn moderne taal oerset wurde mar yn de bekende âlderwetske bewurdingen bliuwe.
- It soe in goed ding wêze as tsjerklike gemeenten de beskikking krije koene oer in kursus- of workshopprogramma dêr’t it Lieteboek in sintraal plak yn hat. Sadwaande soe de kulturele wearde fan it Lieteboek befêstige en ferhege wurde kinne.
- Fryske lieten binne folle moaier as Hollânske.
Mear fan Abe de Vries
| ‘Krysttiid 1899’ of it stjonkbedriuw fan de grutten |
| In Ried foar de Keunst (podcast) Gerrit Breteler: de wearde fan keunst is net ‘men betellet der fet foar’ |
| Wol keunst wier ferskaat? (podcast) Systematysk harkje (@Amanda Gorman @Zaïre Krieger) nei de útranzjearre minderheden sit net yn ús ynstituten |
| Keunst is altyd polityk (podcast) Gerrit Breteler oer synergy mei it publyk |
| It sweverige wurd ‘spiritualiteit’ (podcast) Marty Poorter wol net útlizze |
| Mimesis (podcast) Keunst is gjin keunstsjes, seit Elmar Kuiper |
| Keukenstafelpetearen de alderearste fryske keunstpodcast |
| De Hylkje Goinga Priis foar Frysktalige Literatuer In trochstart fan de fallite Gysbert! |
| De treastpoezen fan it Frysk (it frysk is sa hoopfol en de minsken snappe it net) |
| De sosjale kosten fan fergriemen It neoliberalisme lit jo foar alles opdraaie |