gerard reve

In goede reis

Friduwih Riemersma - Fers2 nû. 2.20, 18 desimber 2016

Jo witte net wêrom’t de iene winter wol mar de oare net de meteorologyske skiednis yn giet as dramatysk. De ûnopmurken winter 1981-1982 wie wiswol strang. Yn de âlde skoalgebouwen fan de Grinzer keunstakademy stiene alle elektryske reservekacheltsjes op it klomjende neakenmodel rjochte en wy dêr wer ticht om hinne. De moarnskjeld makke ús sykheljen sichtber. De gryp sloech ta. Mar efter myn hûs hearde ik de treinen noch riden. Foar’t it spoar befrear koe ik noch fuort.

De Hûnekoptreinen dy’t doe ús flugge treinen wiene hiene foaryn twa twaddeklassekûpees dy’t dwers op de trein leinen. Twa reade fjouwersitsbanken, ien foarút en ien efterút, joegen acht sitplakken. De foarste fan dy twa kûpees hie op it rútsje fan de yngongsdoar oan de gongkant in piktogram, in mansljusholle mei in finger op de lippen, en de teskt ‘stilte, werkcoupé’. Tsien jier earder wie it eksperiminteel sa oanwiisd en Nederlân is noch altyd unyk yn de wrâld mei syn wurkkûpees; it kalvinisme makke swijen en wurk ta slagge eksperiminten. Smoke mocht der net—op alle oare plakken yn ’e trein wol—it koe ek winters goed ferwaarmd wurde en op it balkon efter de twa kûpees wie it húske. Foar de doe noch lange reizen sûnder oerstap fan Grins nei Amsterdam wie de wurkkûpee it meast komfortabel.

Op de foarútbank siet by it rút in grouwe frou fan tusken de fiertich en de fyftich. De earmlining wie omheechklapt en oer de oare trije plakken hinne lei in lange, tinne jongeman, mei syn jas oan en syn holle op de skurte fan de frou. De kolossale tas foar har fuotten besette sawat it plak tsjinoer har by it rút dêr’t ik sitte woe. Mar se koe gjin kant op. In man fan in jier of sechstich, mei tearen fan in rûch libben yn ‘t gesicht, kaam de kûpee yn. Hy sei goeiemoarn en die sekuer de selsslutende klapdoar efter him ticht, as betroude er mear op himsels as op it materieel fan de spoarwegen, of as woe er net neat dwaan. Hy pakte it bagaazjerek boppe myn holle beet. Hy lei syn tas deryn. En hy gie mei sa’n soad romte om him hinne rjochts fan my sitten dat de kûpee mei ús fjouweren fol wie.

Hy frege oan de frou oft sy de mem wie en de jonge har soan. Se sei twa kear ja. Hy frege oft dy jonge altyd sa lei, mei syn holle op ‘e skurte fan syn mem. De mem sei dat har soan fansels net altyd sa lei. De man sei dat er it in moai gesicht fûn. Boppe de mem hong in lânskipsfoto, grien en kwetsend simmersk. Mar dat foel bûten har wrâld, lykas miskien alles dat net direkt en konkreet wie. De man tikke mei syn lofterhân myn earm oan en frege oft ik it ek fûn. Ik sei miskien en pakte myn boek. Hy frege de mem wêr’t se hinne moasten. Amsterdam. Hy nei Hilversum, sei er, foar in radio-ynterview. Hy kaam út it bûtenlân, hie yn Grins by freonen west en gie no fia de radio wer nei hûs.

De mem fertelde dat har soan, studint yn Grins, noch mar achttjin, de gryp krigen hie. Dêrom helle se him werom nei hûs. Hy hie koarts en dus rêst nedich. De man beseach de jonge noch ris goed. Amsterdam wie fier fuort, sei er, har jonge mocht foar Hilversum ek wol efkes mei de holle by him op ‘e skurte lizze. Hoecht net, sei de mem. De man sei dat er wol snapte dat de mem leaver de jongesholle by harsels op skurte hâlde woe, want dat soe hy yn har plak ek wolle, mar dat sa’n jonge miskien wol ferlet hie fan wat ôfwikseling. De mem sei dat se dat net wist. Miskien moat er it gewoan efkes besykje, sei de man.

De man woe witte wat ik derfan fûn. Ik woe der graach bûten bliuwe mar doarde myn tas en jas net te pakken en fuort te gean. Fuort wie trouwens in betreklik begryp yn de situaasje. Bûten lei in laachje snie oer in keale wrâld en de loft wie wyt en tin. Ek wie ik al belutsen by de saak, emosjoneel en sels moreel, hoewol’t ik fûn dat de mem harsels mar rêde moast. As hja net sizze woe dat se de man syn fragen ympertinint fûn koe se ienfâldich wize op it stilte-ikoantsje op ‘e doar. Myn eigen rêding soe bestean út de universeel handige tekst: “Ik wit it net.” Mar de man gie snoad oer op kennis dêr’t elk normaal minske wol oer beskikt. Hy frege oft ik studint wie en sei dat er ek in keunstoplieding dien hie (“Soarte fan.”). Hy frege wêr’t ik wei kaam en wurdearre de yndikaasje (“O Fryslân!”). Hy frege oft myn mem my wol ris ophelle en fette my útlis op as iepenbiering (“Aha: Frankryk.”). Hy frege wat ik lies en wêrom en sei dat de sike persoan tsjinoer ús in moaie jonge wie. Dan bûgde er him wer nei my ta en frege wat ik derfan fûn. As ik dat net wist skeakele er wer oer op demografyske fragen. En al gau mindere de trein faasje en stie stil. De tl-lampen flitsten en giene út. Wy wiene krekt foarby Assen.

Wy soene, mei in pear skoften fan hûndert meter stapfoet, in heal oere stil stean. Foar Swol soene wy al wer stilstean, mei opnij it ljocht út. Wy soene yn de knoop komme mei de rêst fan de lanlike tsjinstregeling en hieltyd wer stadich ride. De reis nei Hilversum soe mear as trije oeren duorje. De soan soe him in pear kear omdraaie sûnder by fol bewustwêzen te kommen. De mem soe geregeld iten en drinken út har tas helje en ien kear in tekken. De man soe efterinoar op syn horloazje sjen en mei deselde frekwinsje meidiele dat er te let komme soe. Hy ferwachte fan my gjin befêstiging fan syn pessimisme; dat wie a priori, wa wit basearre op it minsklike libben, langstme en lijen yn ‘t algemien. De kondukteur liet him net sjen. Wy wisten net oft en wannear wy oankomme soene.

It mei-inoar trochstean fan de situaasje fan ûnwissens soe gjin bân skeppe. Dat soe hielendal lizze oan de manier sa’t de man dy bân foarmjaan woe. Ik bin yn myn libben nea sa earmelyts makke as doe yn de trein en it oantinken deroan is op gjin inkelde manier dierber foar my. Mar it autobiografyske oantinken komt sûnder erch. En it út de wei gean fan de Madeleinekoekjes helpt jin net. Wat it langetermynûnthâld weromjout, lies ik letter, is tagelyk embarras de richesse en embarrassment. Dat lêste komt om’t sels it meast traumatyske oantinken bekrêftige wurdt en fan it ‘ja sa wie it’ in fersêftsjende wurking útgiet dy’t it oarspronklike foarfal gewoanlik net fertsjinnet.

De mem soe de measte fan de fragen fan de man negearje en inkeld sa no en dan, sûnder werkenber patroan, antwurd jaan. Mar just it witten dat der op in stuit samar wer in antwurd komme koe, lykas in spylautomaat ienris yn de safolle tiid de jackpot slûpe lit, motivearre de man om hieltyd fanatiker nije fragen te stellen. Dy omfetten de hiele medyske skiednis fan de soan, it risiko en it eksakte meganisme fan besmetting mei de kwaal dy’t er no hie, oft de mem der wol wis fan wie dat er net dea gean soe, oft se wol wist hoe bedjerlik deade liven wiene, oft it mei it each op ús einichheid net better wie om sêft mei him te praten, bygelyks oer de leafde, en oft hy dat dwaan soe.

Om de safolle minuten soe de man him djip nei my foaroer bûge of op myn boppe-earm tikje en myn opiny freegje. Dat ik neat wist makke gjinien wat út. De retoryk fan de man, bygelyks oer de ‘kwetsberheid fan it bestean’, joech geandewei sterkere oanwizingen foar syn identiteit. Foar’t er útstapte soe ik wol witte wa’t er wie. Lêsten haw ik nochris oan him tocht. Dat wol sizze, ik tocht nei oer de wearde fan feitlikheid yn skiednis en myte en realisearre my dat ien fan de grutste Nederlânske tinkers op dat mêd hielendal gjin wurdearring krige as oarspronklik filosoof. Dat soe oan de man syn libbensrin lizze kinne, mar ek oan ús ûnnoazelheid.

Ik hie him twa kear earder moette yn myn libben, mar dat wie tolve jier earder, ik wie doe sân jier en ik koe—en kin—my der neat fan yn it sin bringe. Op in sneintemidje kaam de man by ús op besite, om te praten mei ús heit. De buorlju hiene sjoen dat om in oere as twa, healwei trijen in auto kaam, stilhold, kearde en fuortgie en dat in frjemdling nei ús foardoar rûn wie. Sels kamen se altyd efterom en no ek. De frjemdling hie op it rút kloppe, wuifd nei in boerejonge op ‘e doarpsdyk en de buorlju in pear kear tefreden taknikt: “Lekker kontsje.” De frjemdling hie jûns waarm ite wollen ynstee fan sa’t it doarp die gewoan jûnsbôle. Dat ús mem hie hurd sop makke en har popke mar efkes raze litten. Om healwei seizen kaam de auto wer. De sjauffeur rûn nei de foardoar en nei it iten wiene sjauffeur en frjemdling fuortriden. Twa of trije wike letter barde likernôch itselde. Diskear siet de frjemdling mei de poppe op ‘e skurte, want popkes moasten net gûlend yn ‘e widze lizze, hie er sein. Us mem hie wat mear waarm iten makke. De frjemdling hie in stikje fleis fan syn eigen panne op dy fan syn sjauffeur lein, want dy moast oansterke. In nuodlike man, sei ús mem. Mar in tinker?

Us heit koe dêr wol ris oars oer tocht ha. Syn âlde brommer hie de reis fan Loaiïngea nei de troch ús heit bewûndere man net meitsje kinnen. Mar de bernebyslach waard yn 1965 noch heger as it gesin grutter waard. Nei de berte fan myn broer, it tredde bern, hie ús heit in nije brommer kocht. De bewûndere man mocht troch de learlingen fan de Snitser kweekskoalle net útnoege wurde om in lêzing te jaan, mar it stie ús heit fansels frij om wa’t er mar woe, wêr dan ek út te noegjen. Dat sil er ek wol dien ha. Boppedat skreau ús heit foar it tydskrift De gouden tiid. Mar wat dy hjerstjûn yn konkrete termen opsmiten hat is net dúdlik. Sa giet it mei de prestaasjes fan de geast: dy binne net spektakulêr. Bygelyks nije helderheid oer de mooglikheden fan poetyske taal neist moderne wittenskiplike taal, yn it ljocht fan wierheid, komt net yn ‘e krante. Want religy wie net perfoarst ûnwier en jo moasten it dêrom net fersmite, hat faaks op dy jûn in dield ynsjoch west. Religy befette allegoaryske of symboalyske wierheden, gjin letterlike. De bibel wie fiksje, god bestie net, mar it kristendom wie gjin folsleine leagen; de kristlike metafoar fan de kwetsbere ienling kloppe wol.

Hoe’t de man yn Hilversum útstapte wit ik net mear. Yn Swol wiene wy al in spoektrein wurden, dêr’t nimmen mear op wachte. Us trein hold stil op selden brûkte perrons dêr’t gjinien ynstapte en dêr’t de útstappers yn de leechte liken op te lossen. Fan stasjon Hilversum nei de radio wie it noch in eintsje. Ik sil de man wol in goeie reis tawinske ha. Ik sil betocht ha dat goed reizgjen ôfhinklik is fan in optimistysk minskbyld en in opfetting fan de wrâld sûnder de ynherinte iensumens dy’t by him neat minder wie as in selffulfilling prophecy. Mar ik sil ek betocht ha dat myn man, as er it echt wie, dat sels ek wol wist.

Yn Amsterdam bin ik nei myn freonen ta draafd. Filosofen koene se net. In boekekast hiene se net. Dat it boekewikegeskink fan 1981 wegere wie om ‘kontroversjele passaazjes’ wisten se net en dat tv en radio sa’n soad omtinken oan dy ôfwizing joegen snapten se net. Mar fan de hafû-lêslist foar Nederlânsk hiene se wol in roman bewarre. Efterop stie in foto fan de skriuwer as jonge man: Reve.

Amsterdam, 9 july 2015

Mear fan Friduwih Riemersma

De priis op ’e nij besjoen Takenning en útrikking fan de Gysbert Japicxpriis 2021
‘Al te persoanlik’ feit de Gysbert-manko’s moai yn ’e dôfpot
Gjin sjueryrapport foar de Gysbert Japicxpriis 2021
Kultuerkontrole De nije macht fan ús kultuer­ynstitúsjes berikt mêden dy’t earder bûten it bestjoersfoech leine
Stimleas yn it auditoarium Palimpsest, in sterk dichtdebút fan Erik Betten
Kalamiteit by de leveransier Noas tsjin ’t glês fan Edwin de Groot
By besunigingsweach: gean fan ’e terp ôf En panykje net, of, Hoe’t De Rouwe syn analogy kopke-ûnder giet
In Ried foar de Keunst (podcast) Gerrit Breteler: de wearde fan keunst is net ‘men betellet der fet foar’
Wol keunst wier ferskaat? (podcast) Systematysk harkje (@Amanda Gorman @Zaïre Krieger) nei de útranzjearre minderheden sit net yn ús ynstituten
Dit bart der as jo McGonagall oersette of, de mof fan Thiadmer Riemersma
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15