image trije ruterfersen en de taak fan 'e oersetters

Nederlands (Drie ruitergedichten en …)

Trije ruterfersen en de taak fan ’e oersetters

Lorca, Apollinaire, Frost

Friduwih Riemersma en Antsje Swart - Fers2 nû. 5.5, 10 maart 2019

In pear jier lyn op in ûnferwachte sinneskyndei sieten wy mei gleskes tee en in steapeltsje wurdboeken bûtendoar. Dêr setten wy tegearre ús earste gedicht oer, fan Frânsk nei Frysk. Wy giene fan in taal dêr’t se neat fan witte wolle—want Napoleontysk, elitêr, Air France—nei in taal dy’t hast gjin minske mear behearsket boppe de poëzijdrompel.

Dus al hienen se frege hienen om de Frânsk-Fryskoersetting en soene dy dalik publisearje, wy wiene nochal wis dat nimmen beoardielje koe hoe’t wy de dingen beruorke hiene. It debat oer de oersetfraachstikken moatte jo hjoeddedei sawat mei josels fiere; dêrfoar wiene wy mei syn beiden. In oar ding is, ferklearje wat in ieu-âld gedicht fan Jean Cocteau no krekt sei, it tagonklik meitsje, yn de Fryske taal, hat net folle doel. Jo berikke mar in hânfol lêzers mei mear as in globaal begryp fan heechliterêre Fryske teksten. Enfin, op dy manier wiene wy ferlost fan de taak fan kommuni­kaasje yn de sin fan ynformaasje en poëtyske ynstruksje fan ‘dit skreau er dus’.

Fierder hawwe wy allebeide gjin ‘brand’ opboud as dichter of dichter-oersetter. In literêre oersetter moat de boarneliteratueren likegoed as de doelliteratuer kenne as syn broeksbûse. Us kennis fan de Ingelske, Frânske en Spaanske literatuer is globaal, wy binne mar amateurs. Wol is ien fan ús near native speaker Frânsk en hat Spaansk, ynbegrepen wat oersetkunde, en Frysk studearre (Antsje) mar dat wit net ien; de oar hat neat studearre (Fri) en dat wit wol elkenien. Dêrom binne wy net yn de posysje, of sille se alteast net fan ús ferwachtsje, dat wy in nije útlânske dichter oan it Fryske korpus taheakje wolle.

Dochs wolle jo earst de leafhawwers fan de útlânske dichter yn kwestje tefreden stelle. Poëzy oersetten is typysk ûnferhoalen. Lêzers witte dat se de oersetter syn opfetting fan in gedicht út de boarnetaal lêze. Lêzers lêze oersette gedichten ek faak kritysker as net-oersette gedichten, likefolle oft se it Robert Frost-oersetten no ferdigenje as Chefsache en wize op in ynternet fol meunsterlike misoersettingen, of it as in duldich oefenstik foar de jonge dichter talitte, sa’t in bonafide dichtbegjinnerskursus die, want ha! Frost hat it skreaun sadat er net fergetten wurde soe, skreau er oan in freon. Wy sette him lekker yn it sintsje! Boppedat woene wy safolle mooglik fan de boarnekultuer bewarje en eksotisearje en histori­searje, en net ferfryskje of modernisearje. Dus as oersetters wiene wy net frij om it ferlet en de foarkennis fan de lêzers oan ’e kant te skowen. Wy woene har de betsjuttingslagen fan de boarnegedichten sa goed mooglik útlizze en dy útlis sa betrouber mooglik trochjaan en tagelyk in gedicht meitsje dat noflik lêst, útdaget en in ûnôfhinklike literêre tekst is.

Mar fansels is dat de eask by al it literêre oersetten, seine wy tsjininoar. Inkeld binne de lagen fan betsjutting by poëzy mear kompleks as by proaza en nonfiksje. Dat wy sjogge earst nei wat de boarnetekst is, wy wolle eksakt witte wat de losse wurden betsjutte. Dat ‘stopping by’ wat oars is as ‘stopping’, nammentlik ‘delkomme op/by (NL langskomen op/bij)’, lit google translate wol sjen. Mar foar de konnotaasjes fan ‘jaca’, ‘flinke frou’ en ‘freondinne’—gie Lorca syn sombere fers faaks dochs oer in frou? oanwizingen dêrfoar misse mar de kammeraatskip tusken hynder en ruter skynt troch—moatte jo op ynternasjonale oersetforums sykje. De goerie is om foar alle wurden fan in ieu âld nei de betsjuttingsskiednis te sjen, want betsjuttingen binne minsklik en net fêst. Dat ha wy braaf dien. Wy ûntdutsen tsjin ússels yn dat it hielendal net sa gek is om út te gean fan in letterlike, masinale—net-minsklike—oersetting.

Dan komme der faaks dúdlike, dizige, argayske, dûbelsinnige, tsjinstelde en werhelle wurden, al of net mei ferskowende betsjutting, nei boppen. Kaaiwurden kipe derút troch de ferbining dy’t se mei oare wurden, frasen of rigels lizze—of brekke—of troch it plak dêr’t se stean; dy wurden notearren wy. Lykwols komt betsjutting net fan kaaiwurdbetsjutting. It komt meast fan toan, dus fan wurden dêr’t de dichter fan wit dat se op de emoasje fan de lêzer wurkje. Mar ja, wêr begjint yn ‘Stopping by woods on a snowy evening’ fan Frost de irony? En dan de diksje, dy is like ienfâldich, ynformeel en sljocht by Frost as by Federico García Lorca. Dochs is Frost mei syn bedutsen beprakkesearjen en it ûngemurken ferlizzen fan de point of view fan ruter nei hynder inkeld sabeare-simpel—mar hoecht de oersetter dêrom Frost syn diksje en register net sa serieus te nimmen as Lorca sines?

Canción de jinete

    Córdoba.

Lejana y sola.

    Jaca negra, luna grande,

y aceitunas en mi alforja.

Aunque sepa los caminos

yo nunca llegaré a Córdoba.

    Por el llano, por el viento,

jaca negra, luna roja.

La muerte me está mirando

desde las torres de Córdoba.

    ¡Ay, qué camino tan largo!

¡Ay, mi jaca valerosa!

¡Ay, que la muerte me espera,

antes de llegar a Córdoba!

    Córdoba.

Lejana y sola.

Liet fan de ruter

    Cordoba.

Fier fuort en ienlik.

    Swarte pony, grutte moanne

en oliven yn myn sealtas.

Ek al ken ik de diken

ik kom nea oan yn Cordoba.

    Troch de flakten, troch de wyn,

swarte pony, reade moanne.

De dea stiet nei my te sjen

fan de tuorren ôf yn Cordoba.

    Och sa’n lange dyk!

Och myn dappere pony!

Och de dea wachtet op my

foardat ik oankom yn Cordoba.

    Cordoba.

Fier fuort en ienlik.

Doe betochten wy dat wy gjin oersetmetoade útstippele hiene. Wy liezen de gedichten in stikmannich kear lûdop om it ritme te absorbearjen en ek it lûd mei syn werhellingen of just ûngelikens en syn ‘mood’. Guillaume Apollinaire brûkt formeel fers dus wy skreaune op fan jambyske pent. 11 wurdlid aabb. Mar wy bleaune ûnnoazele doch-it-selsers. In oar syn oersetting hiene wy nea sjoen, ek net fan Frost nammers. Fan de prioriteit dy’t oare oersetters lizze by it bewarjen fan metrum, einrym, binnenrym, enzjambemint, strofelingte en morfology, en meldij mei lekkere lange fokalen en diftongen of just koarte lûdsjes, en harmony of kakofony en sa, dus it bewarjen fan de formele kwaliteiten foar it bewarjen fan de ynhâld oer, it ‘boadskip’: wy wisten dêr neat fan. It like ús net mear as fansels dat de oersetting it orizjineel sa goed mooglik folget. As talen fierder fan inoar ôf lizze sille der al gau offers brocht wurde moatte, ûnûntkomber, tink allinne al oan collocations lykas ‘tenir les rênes’ en it ferskil yn grammatika tusken talen, sadat wurd-foar-wurdoersetten net kin. ‘La muerte me está mirando’ kin net yn it doelgedicht as ‘De dea mij is opwachtsjende’. Mar wannear’t wy yn sa’n gefal transponearje soene, of modulearje, of noch mear frijheid nimme en opnij formulearje of kompinsearje of ‘opfolje’, dêr hiene wy gjin plan foar opsteld.

De bêste poëzyoersetters yn de westerske wrâld, fan de grutste poëzyútjouwers, binne altyd dichters mar komselden de meast kanonisearre dichters. Hoe komt dat? Wy tochten om hoe’t se mei de muzen omgeane, fatsoenlik mar mei gesach: om njoggen oere oanwêzich, de tillefoan út en net tefolle sigretsjeskoften.

Dyselde fraachstikken as uzes, de prioriteit fan foarm of ynhâld, en hokker foarm en hokker ynhâld—in gedicht hat nea in ûndûbel­sinnige ynhâld—stiet Walter Benjamin foar as er Baudelaire oerset. Benjamin konkludearret dat de iennichste taak fan de oersetter is om in keunstwurk te skeppen dat giet oer hoe’t ien taal yn de oare oerrint. Hy ûnderskiedt min oersetten fan ‘wier’ oersetten en giet yn op de kaaikwestje fan de tradisjonele oersetteory: betrouberens en frijheid. Benjamin wie net praktysk. Hy seit net wat in essinsjele betingst is foar it oersetten, hy fertelt net hoe’t wy as oersetters oersette moatte en ek net hoe’t wy oersetflaters út de wei gean kinne. Hy beskriuwt it oersetproses net foar ús en jout ek gjin hifkingskritearia foar goed betrouber oersetten. Feitlik hie er sels ek gjin metodyk om de oersetting knap op it orizjineel lykje te litten.

Mar, yn Benjamins foardiel, seine wy, de dichters sels hiene it oersetdebat ek net botte pragmatysk iepene: Samuel Johnson dy’t poëzy planút ûnoersetber neamt, Frost dy’t poëzy lykstelt mei wat ferlern giet yn oersetting en Beckett dy’t as it echt moast sels oer­sette mar dat net in oar dwaan liet. Apollinaire syn kalligrammen fergje it hiele begryp fan oersetten. Neat fan oanlûke dus.

Le cheval

Mes durs rêves formels sauront te chevaucher,

Mon destin au char d’or sera ton beau cocher

Qui pour rênes tiendra tendus à frénésie,

Mes vers, les parangons de toute poésie.

It hynder

Dy beride aanst myn dreamen, hurd, formiel,

Aanst is myn lot yn gouden reau dyn kreaz’ koetsier

Dy’t as leie hâldt, útstaaid ta haverij,

Myn dichtmaat, it model foar alle poëzij.

Neffens Benjamin is gjin inkeld fers ea makke foar de lêzer, likemin as dat net ien skilderij ea makke is foar de taskôger. Dat in lêzer of taskôger in keunstwurk osa wurdearje kin seit net dat it makke is om him te ynformearjen, oanwizingen te jaan, morele of sa, of sels om derfan te genietsjen. Benjamin redenearret dat as de skjintme tafallich is en/om’t it orizjineel nea makke wie om de lêzer te behaagjen, de oersetting der ek net wêze kin mei it each op de lêzer. Nee, oersetten is in keunstfoarm, seit er, ûnôfhinklik fan it oarspronklike wurk. Dat wie doe revolúsjonêr. Oersetten wie eins altyd immitaasje sûnder artistike frijheid en mei Benjamin waard it in selsstannige keunstfoarm. Dus dat hearre wy no hiel faak: oersetten is in keunst, frijheid blijheid. Mar dat soart oersetrelativisme of sels oersetnihilisme holp ús uterstee net. Cocteau hie in lijenswei west, Frost kaam der oan.

De Stien fan Rosetta kaam te stean foar de ûnmisbere kaai yn it ûntsiferwurk fan kodearre ynformaasje. In lyts stikje stien soe it begryp ûntslute fan de hiele saak, dêrfandinne dat ek oersetters oan effective keyword research dogge, net foar kommersjele doelen—hoopje wy—mar om’t dêr de kearnbetsjutting yn lizze soe. Yn ‘Le cheval’ fan Apollinaire is ‘poésie’ sa’n kaaiwurd. Al is yn it (geef) Frysk it rymjen op e-ij of e-y lestich—Frânske ymport—it kin net oars of ek yn jo doelfers komt poëzy/poëzij as lêste, beslissende wurd, dat al syn lading meijaan moat oan de lêzer. Want wurden hawwe betsjutting, taal hat betsjutting: dat is in iepen doar, ja dochs?

Mar de mainstream-opfetting fan taal as in neutraal ding om betsjutting te kommunisearjen, is ideologysk, seit Benjamin. De bourgeois ynstrumintele fisy op taal is dat taal feiten—al is it mar it feit fan it gefoel fan de dichter—kommunisearret. Mar taal sels drukt ek eat út. En alles hat taal, ek de dingen; dy drukke harsels út fia har materiaal en konkrete bining. Poëzy komt fan de ferhâlding fan minsken ta de dingen en is net in dingtaal lykas skulptuer, mar ymmaterieel, sadat poëtyske minsklike taal in spesjale bân hat mei de wrâld fan de dingen. Oersetten leit dêrom yn it hert fan taal: taal set de wrâld fan de dingen oer nei de minsklike wrâld. Oersetten giet sowieso troch kontinuums fan transformaasje, seit Benjamin, ynstee fan ûnderskieden gelykheid of oerienkomsten.

Wy makken ús op foar trochgeande refisyslaggen. Wy hiene earst út elk boarneelemint wei in pear mooglike doelwurden en -frasen en -lûden útkeazen, dêrút foar elke boarnerigel en -strofe in pear doelrigels en -strofen gearstald en doe út dy mooglikheden dat keazen dat kwa ympresje it tichtst by de boarneympresje komt. Mei ympresje yn de efterholle woene wy refisearje (bis bis). Mar konti­nuums fan transformaasje is metafysysk. In oersetter hoecht him net te bekroadzjen oer wat it orizjineel krekt betsjut, hie Benjamin ommers al sein. As de oersetting in eigen keunstfoarm is moat de oersetter wat eigens dwaan en net wat de dichter (al) dien hat. De oersetter hoecht inkeld de djipste ferhâlding fan de talen ta inoar út te drukken. Talen as gehiel wolle foarinoar oer allegearre itselde, mar dy yntinsje yn de relaasje tusken talen kin nea ûnderfûn wurde binnenyn ien taal: dêrom is de oersetter mids twa talen yn in unike posysje om yn syn eigen taal de som fan alle talen byinoar, de ‘reine Sprache’, te befrijen, dy’t ferballe is tusken frjemde talen.

De Ingelske taal befrije foar Frost, dat like ús tagelyk fierste grut foar ús nifelhantsjes en wol sa earbiedich. ‘Little horse’ is de konstellaasje Equuleus dy’t jo mei it bleate each sjen kinne, as snieflokjes tsjin de himel en symboal foar de pony. Mar ‘little’ is earder in taheakking fan leafde, of tûlkjend miend lykas yn Little John, in beam fan in keardel mei in kleare kop, of yn de kollokaasje ‘my little woman’ foar it wiif dat de kastanjes wol út it fjoer hellet: mei ‘little’ jout Frost it bist syn haadrol. ‘I/ik’ yn de lêste strofe is net de ruter, mar it ‘hynke’; en dat befrijt út ‘sleep’ it bernewurdsje ‘koes’.

Stopping by woods on a snowy evening

Whose woods these are I think I know.

His house is in the village though;

He will not see me stopping here

To watch his woods fill up with snow.

My little horse must think it queer

To stop without a farmhouse near

Between the woods and frozen lake

The darkest evening of the year.

He gives his harness bells a shake

To ask if there is some mistake.

The only other sound’s the sweep

Of easy wind and downy flake.

The woods are lovely, dark and deep,

But I have promises to keep,

And miles to go before I sleep,

And miles to go before I sleep.

Stilstean yn it wâld op in snieïge jûn

Ik wit tink ik waans wâld dit wie.

Hoewol’t syn hûs it doarp yn stie;

Hy sil ’t net sjen as ik stilstean

Syn wâld te eagjen fol mei snie.

Myn hynke tinkt hy ’s yn ’e beane,

Stean sûnder pleats om del te gean

Tusken it wâld en froastich pet

De swartste jûn fan ’t winterfearn.

Hy jout syn beltsjeboel in set

As freget er fersinst dy net.

It iennichst oar lûd is ’t gerûs

Fan flugge wyn en flokballet.

It wâld is moai, djip, tsjuster jûns,

Mar ik haw plichten yn de bûs

En milen te gean foar’t ik koes

En milen te gean foar’t ik koes.

Klear is it nea, mar wy lieten it los. Hiene wy oer Cocteau syn frije fers noch in wike dien—yn ûnbenjaminjaanske wurden fan produksje en kommersje—it rûch oersetten fan Frost syn keatlingfers naam twa oeren en de refisy oardel. Uteinlik wie ús taak as oersetters net mear as om it boarnefers út de skyl fan syn taal te dopjen, troch in nije skepping fan dat fers.

Federico Garcia Lorca, ‘Canción de jinete’ [1924], út Canciones (1921-1924), samle yn Federico García Lorca – Poesía completa (Barcelona: Galaxia Gutenberg, 2011).

Guillaume Apollinaire, ‘Le cheval’, út Le Bestiaire, ou Cortège d’Orphée (Parys: Deplanche, 1911).

Robert Frost, ‘Stopping by woods on a snowy evening’ [1922], út New Hampshire (New York City: Holt, 1923).

Mear fan Friduwih Riemersma

De priis op ’e nij besjoen Takenning en útrikking fan de Gysbert Japicxpriis 2021
‘Al te persoanlik’ feit de Gysbert-manko’s moai yn ’e dôfpot
Gjin sjueryrapport foar de Gysbert Japicxpriis 2021
Kultuerkontrole De nije macht fan ús kultuer­ynstitúsjes berikt mêden dy’t earder bûten it bestjoersfoech leine
Stimleas yn it auditoarium Palimpsest, in sterk dichtdebút fan Erik Betten
Kalamiteit by de leveransier Noas tsjin ’t glês fan Edwin de Groot
By besunigingsweach: gean fan ’e terp ôf En panykje net, of, Hoe’t De Rouwe syn analogy kopke-ûnder giet
In Ried foar de Keunst (podcast) Gerrit Breteler: de wearde fan keunst is net ‘men betellet der fet foar’
Wol keunst wier ferskaat? (podcast) Systematysk harkje (@Amanda Gorman @Zaïre Krieger) nei de útranzjearre minderheden sit net yn ús ynstituten
Dit bart der as jo McGonagall oersette of, de mof fan Thiadmer Riemersma
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15