image
Andy Warhol, 1964, still.

Utopyske leafde

Friduwih Riemersma - Fers2 nû. 4, 12 febrewaris 2015

Hoewol’t de kwestje fan de ideale leafde foar it grutste part it domein is fan de dichters beslacht it ek it wurkgebiet fan filosofen. Deugdlike ideeën oer leafde ûntwikkelje is lestiger as dichterlik beskriuwen.

Ideeën fan leafde

It is mar de fraach oft leafde in wêzen hat, en as dat sa is, wat dan krekt de leaflikheid is fan leafde, en oft dat wol oer te dragen is mei taal. Leafde is gjin taastber en waarnimber natuerferskynsel en ek gjin produkt fan de ratio, mar in emoasje of in wurking fan spiritualiteit en oer it ûnútspreklike falt net te tinken.

Likegoed wurdt leafde opfet as in krêft dy’t, as de minske der ien kear mei konfrontearre is, syn hiele private wrâld en sosjale libben yngeand beynfloedet. Ek, want dat stiet dêr net los fan, heart men alle dagen sa’n soad normative útspraken oer de leafde—mear as as oer it brûken fan geweld—lykas ‘se mocht wol ris wat mear fan him hâlde’, blykt dat praten oer leafde net betsjuttingsleas is en it tinken oer leafde en de etyske en politike gefolgen der fan net sinleas. Mar as men it tinken oer de ideale leafde ûnderdiel makket fan ideeën oer in ideale maatskippij, dêr’t minsken perfekte sosjale bannen mei-inoar oangean, stiet men al gau foar it probleem dat Nietzsche 133 jier lyn al sinjalearre en dat de feministen wol oanpakt ha, mar net oplosse koene. Oft der no in hurd biologysk of in te feroarjen sosjaal ferskil is tusken de seksen, wiere leafde is hiel wat oars foar froulju as foar manlju. “Want it is man dy’t himsels it byld skept fan frou,” seit Nietzsche, “en frou foarmet harsels nei dat byld.”

De tekst dy’t yn it westerske tinken it ûnderwerp fan de ideale leafde iepenet is Plato’s Sympoasium Yn Diotema’s Taspraak hawwe de sprekkers op it diner foar Sokrates in materialistyske opfetting fan leafde as suver fysyk en hja ferearje it ynstinkt fan seks, net it objekt. Sels al is de minner net lekker of al wurdt de jonge misbrûkt, dan noch is seks goed, dus eros is in god dyrsquo;t it oanbidden wurdich is. Mei dy gebrûklike Hellenistyske etyk, dêr’t seksuele leafde in goed en moai ding yn himsels is, ferklearret Sokrates him ûniens. Miskien hat leafde hat wol in wêzen, mar dat is net te begripen foar minsklike geast. Leafde is in middel om oare saken te berikken dy’t goed yn harsels binne, lykas leafde foar skientme: “De minsklike natuer kin gjin better helper fine as leafde.” Leafde ynbegrepen seks, bedoelt Sokrates.

Plato stribbet dan Sokrates foarby mei in noasje fan leafde as in searje fan ferheven gefoelens. Dierlike langst of lege lust meitsje plak foar in kognitive konsepsje fan leafde dy’t oerstige wurdt troch in spirituele of religieuze fisy dy’t amper romte lit foar sensuele oantreklikens of útwikseling fan lichaamlikens. It begryp fan romantyske leafde dat yn de iere midsieuwen ûntstiet, dêr’t de ear fan in frou fan hege komôf en de tawijing en tsjinstberens oan har de identiteit fan ridderskip útmeitsje, is in konsolidearring fan de platoanyske doktrine. Plato’s ideale leafde giet de bysûnderheden fan in beskate fleislike ferskining fier te boppen mar is net aseksueel; romantyske leafde is hielendal deseksualisearre.

De hjoeddeiske maatskippij kent in fûnemintele ûntkenning fan lust dy’t ek in genderferskil befettet. Seksualiteit en seksuele begearte binne sosjale konstrukten dy’t produsearre binne yn relaasje ta de sosjale konteksten dêr’t se yn barre. Dus de manier dêr’t seks op útlokke en praktisearre wurdt beynfloedet it idee fan wat seks is en docht. Dat idee is ferweve mei in sosjale konstruksje fan leafde, binnen in normatyf ramt dat foar man en frou ferskilt, mar delkomt op ‘lust is gjin leafde.’ Dus men bedriuwt de ‘leafde’, en benammen by froulju makket dat net inkeld de lust oerstallich, mar krekt it ûntbrekken fan lust is de autentisearring fan de leafde.

Stel de wrâld wie perfekt. Soe yn dat gefal romantyske leafde, in Falentynsfisy sûnder biologyske driuwen mar mei ‘djippe’ yntimiteit en ‘wiere’ sympaty, wól sekselykweardich wêze? En binne alle foarstellingen fan sekselykweardigens goed? Ommers ús liberale juridyske fisy op ferkrêfting, dat hast allinne begien wurdt troch manlju, is dat it in genderneutrale misdie is. As inkeld in sekseneutraal byld fan leafde bestiet dus syn ‘leafde’ is geslachtsleas en machtsfrij, hoe skuldich kin in ferkrêfter dan wêze? Meie wy eigentlik wol ferwachtsje dat foar dat soart kwestjes utopyske oplossingen fûn wurde kinne?

Politisearring fan leafde

Plato’s Politeia, De steat, wurdt beskôge as de earste literêre utopy, it sjenre dat realistyske maatskippijkrityk transformearret yn in fiktive beskriuwing fan it libben yn ideale omstannichheden. Foar de alderearste kear yn de westerske histoarje wurdt betocht dat yn in ferslach fan de ideale boarger yn de tinkbyldige, perfekte stêd útlein wurde moat hoe’t seksuele langst, dy’t ûnûntwynber in subjektive oanspoarjende attitude bringt, yn in goed minsklik libben past. Hjir gie it net langer om etyk, dus om it heechste goed op yndividueel nivo fan Sympoasium, mar om it publike heechste goed; Politeia is in politike utopy.

Plato’s utopy fûn neifolging. Utopia fan Thomas More hat sûnt it ferskinen yn 1516 nea út print, yn alle mooglike talen, west en makke de literêre utopy ta in tige populêre foarm oant yn de tweintichste ieu, mei de SF-searje Star Trek. In ynkomplete list telt 6000 utopyen inkeld yn Jeropa. Ek dy utopyen ûntkomme der net oan om de ideale leafde te beskriuwen, al is it mar om sûn fuortplantsjen te garandearjen en om seksualiteit yn de perfekte maatskippij te regulearjen fia it ferbod op skeel kreëarjende promiskuïteit en it ynstellen fan formalisearre, duorsume leafdes- en fuortplantingsrelaasjes yn houliken, of om libido as positive krêft foar de maatskippij yn te setten.

Dat ieuwenlange tinken oer de wiere leafde, troch grutte geasten en mei in dúdlik heuristysk doel—sa woe More benammen it probleem fan in tige skeve ferdieling fan maatskiplike kânsen, nammentlik lâns de linen fan bloed en jild, oanpakke—soe al lang seksegelikense bylden fan ideale leafde yn de literêre utopy brocht hawwe kinne. Ommers algemien stimrjocht wie wol in tema, bygelyks yn The law of freedom in a platform fan Gerrard Winstanley, dêr't earst om glimke waard as utopyske fiksje, en dat letter profetysk blykte en no in heech wurdearre sosjale ynstitúsje is. Oer de wikseljende ynterpretaasjes, modelfunksje, útfierberens—en de polityk-morele risiko’s dêrfan—fan utopyen rint in lang skiedkundich en sosjologysk debat, mar ek de skepping fan de utopyske blaudruk is problematysk. In wichtich obstakel, iepenbiere troch de Frânske revolúsje en de konservative reaksje dêrop, is dat fan nul ôf begjinne, mei in tabula rasa, net mooglik is. Us gedachteguod foarmet in ienheid dy’t net samar in rasjoneel ûntsnappen talit, ús gedachten binne sosjaal, de kategoryen dy’t wy hantearje yn ús redenearjen binne sosjaal, krigen en tradisjoneel. Mei oare wurden, ús tinken is beheind troch de sosjale struktuer.

Dêrby komt dat it net mooglik is om net-mediearre en objektyf nei de wrâld te sjen; alles dat wy sjogge binne sosjaal akseptearre represintaasjes; de wrâld as sadanich, ûnôfhinklik fan út it ferline erfde konsepten en ideeën, bestiet net of is ûnkenber. De utopyske literatuer, lykas alle kultuer, folget de sosjale konstruksje en de sosjale konvinsjes. Faak lit literatuer oer politike of private utopyen it is-ought-probleem sjen: in soad bewearingen oer ‘what ought to be’ wurde dien op basis fan fêststellingen oer ‘what is’ en meastal is alderminst dúdlik hoe’t de skriuwer fan in beskriuwende by in foarskriuwende útspraak komt. Yn Henry James syn The portrait of a lady giet it sa: “Ik bin ivich dines—foar ivich en altyd. Hjir stean ik; ik bin sa fêst as in rots. Asto my inkeld mar fertroust, wat in bytsje silst teloarsteld wêze.” Nei ‘rots’ hâldt slûchslim de beskriuwing op; nei ‘teloarsteld wêze’ folget in klearebare noarm-foarskriuwende útspraak.

Is & ought

Politeia, Utopia en Walden Two presisearje it ferskil tusken man en frou net. Yn de echte wrâld wurde de sosjale rollen foar froulju, dat wol sizze it harren tawizen fan minder machtige posysjes, legitimearre troch sosjale represintaasjes dy’t soms, mar net altyd, in biologyske komponint ha, lykas dat de frou de swakke sekse wêze soe om’t froulju oer it algemien minder spiermassa hawwe. Biologyske ferskillen binne der, mar de oerienkomst tusken de seksen is folle grutter as dat men op grûn fan sosjale konstrukten fan gender ferwachtet. It bloed, de sellen, de spieren en de harsens fan man en frou binne eksakt itselde en man en frou ha deselde geslachtshormoanen, al ferskilt it part der fan. Wat de uterlike geslachtskarakteristiken oangiet is it opmerklik dat by in tige idealisearre ferbylding fan lichaamlike skientme man en frou net mear te ûnderskieden binne. Hat immen wol ris besocht om oan in beuker út te lizzen dat Barbie it famke is en Ken de jonge? Dat slagget krekt as men Ken it roaze jurkje út lûkt en it Barbie oan docht. Ek de politike utopyen hantearje inkeld in sosjaal konstrukt fan man en frou, mar dêrby is de biologyske komponint by de frou redusearre ta in likernôch 25 jier wurkjend reproduksje-orgaan.

De útspraak fan James hjirboppe, út 1881, lit gjin seksegelykheid yn de ferbylding fan leafdesrollen sjen. Hy is de rots en sy moat him fertrouwe, of folgje feitlik, want de mentale eask fan fertrouwen komt selden sûnder gedrachskomponint. Hoe’t de praktyk fan de romantyske leafde histoarysk wie is net folle mear fan bekend as dat fan immen hâlde oant koart lyn ta in domme reden wie om har of syn partner te wurden. Oant fyftich jier lyn bepaalde yn Fryslân faak de heit oft der troud waard of net.

Yn de literatuer is dat net folle oars. De romantyske leafde dy’t besongen wurdt yn midsieuske romans oer hoaske leafde giet net oer de leafde foar de partner mar oer bûtenhoulikse passy. It sjenre fan dy romans, doedestiids literatuer foar de dames fan de adelike klasse, dus kastielromans mar dan letterlik, krijt tsjintwurdich mear omtinken as alle oare midsieuske sjenres. Mar dat dy roman foar it earst yn de histoarje as entree ta de ideale leafde frijheid fan partnerkar stipulearret is in fersin—wishful thinking. Ek al sirkulearre it breed yn de lêzende, hege klasse, de hoaskeleafdeliteratuer slagget der net yn om de houlikse kar mei de houlikse leafde op ien line te krijen. De measte ferhalen litte lykas de hiel populêre Lancelotsearje ûnwettige geleafden sjen en oan it ein fan de midsieuwen wie de fergeliking fan frije houlikskar en wiere leafde in tema yn de komyske literatuer. As de langst fan it stel tsjin de politike en ekonomyske belangen fan de famylje yn gie, rûn it ’ferkearde’ houlik al gau mis en mear as in man waard in frou mei winsken yn de leafde belachlik makke. Wat de let-midsieuske Frânske werklikheid oanbelanget lit in rjochtsaak deselde spanning tusken frije partnerkar en leafde sjen. Froulju wurde ferfolge foar hekserij om’t se in drankje broud ha dat “makket dat de oare helte sljocht fereale is en libbet as in goede man.”

Wat de aktuele byldfoarming oanbelanget, yn bygelyks Afrikaanske tradisjonele maatskippijen jildt it westerske ideaal fan frije partnerkar net. Wêr’t, troch westerske mediabeynfloeding, yn de hege klassen útsûnderingen tolerearre wurde op it arranzjearre trouwen, dêr ha manlju dy mooglikheid mar froulju net. It liket my winsklik en mooglik dat dêr feroaring yn komt, mar frijheid om sels te kiezen is wat oars as frij kieze kinne yn de sin fan ûnbeheind. Yn de westerske wrâld hâlde ús media út dat froulju ûnbegrinzge kieze kinne. Neffens de datingsites is wiere leafde in foar elk berikber gemak, as men him of har mar narsistysk en kalkulearjend genôch opstelt. Myn ideaalprofyl op OK Cupid omfette sadwaande: yntelligint, heech oplaat, links tinkend, man, net te jong, (teminsten) Ingelsk sprekkend, en artistyk berop. Spesifike saken as sliepkeamer-ridderlikens neamde ik net en vital statistics ek net, wylst yn it âlde Grikelân de ideale lingte fan de foarhûd in belangryk punt wie. Mar al die ik beskieden, de problemen wiene grut. Want fan myn yntelliginsjenivo binne der 1 op 1000 oant 10.000 persoanen, heechoplaten binne wrâldwiid 180 miljoen fan, litte wy sizze dat links tinkend 1 op de 2 minsken is, hetero-man is op syn heechst 45 prosint fan de 7,13 miljard minsken op ierde, de leeftydskategory 45-64 telt 1,406,651,977 persoanen wrâldwiid, Ingelsk sprekkenden binne der 1500 miljoen wrâldwiid, en in artistyk berop hat om de 2 prosint hinne fan de wurkjende populaasje. As jo al dy sifers kombinearje bliuwe der op de hiele ierde miskien twa of trije ideale objekten oer.

De kwestje is hjir net de noarm dy’t frije kar keart of de ynhâld fan myn winsken ferbiedt. Ik winskje ommers net bygelyks twa alvejierrige famkes yn kostskoalunifoarm, mar hâld my kreas oan de kulturele noarm foar in begearlike partner. It probleem is dat myn ideeën gjin ôfspegeling kenne yn de realiteit. As men mei in byld fan ideale sjem de supermerk yn rint komt men der meastal wol mei in pot út dy’t dêr likernôch oan foldocht. Mar foar ús fier yndividualisearre smaak fan hjoed, moarn en oaremoarn is in breed skala oan sjems makke en mei partners is dat net it gefal. Want dy binne, as men der yn leaut, foar harsels of foar god makke, en oars foar nimmen en neat.

Neist it etos fan yndividualisme en omnipotinsje—wy kinne alles berikke wat wy wolle—foarmet ek de libbensferwachting fan minsken in probleem foar de ideale leafde. Mei in trochsneed maksimum leeftyd fan tritich jier yn it klassike Atene en Rome koe men in ein komme mei ien hertstochtlike leafde. Tsjintwurdich is men op in stuit opinoar útsjoen, mar it libben giet dan noch fyftich jier fierder. In dêrmei ferbûn probleem foar ideale leafde is dat de minske it bêst fan de hiele fauna by steat is om monogamy te mijen en as er, of se, dat dochs net docht is dat troch kulturele prosessen dy’t gewoanlik los stean fan reproduksjedoelen ynklusyf âlderlike soarch. Polityk-utopysk tinken, lykas fan Charles Fourier, oer net-monogame relaasjes mei ynstimming fan wjerskanten—wat net itselde is as autonomy mar it is in moai begjin—dat de feministen fan ein achttjinde ieu ôf útwurke hawwe, hat gjin ferfolch fûn yn de leafdesetikette; in frou dy’t mear as ien man begearret sil, ek as se har memmetaak goed útfierd, sosjaal bestraft wurde.

Kontrolearre kiezen

Werom nei de literatuer: oer it oantal, it ferskaat en de smaak fan manlju yn de fiver fan ideale leafde hawwe de utopyen it net. Hoe’t de frou har man tsjinkomt wurdt wol behannele. Plato’s stedssteat is gjin metropoal. Yn Plato’s tiid, de fyfde ieu foar Kristus, hie Atene minder as 40.000 manlike boargers—slaven wiene der by ’t soad mar dêr wie neat mei te begjinnen útsein ûntucht—en de stedssteat sil net grutter wêze, wat de organisaasje fan de leafde noch goed te dwaan makket. Om de harmony yn de stedssteat te fersekerjen binne der op ferskate tiden yn it jier festivals. Op dy festivals sille in man en in frou fan de heechste fan de trije maatskiplike klassen, de hearskers, in pear wêze foar likernôch de doer fan har geslachtsferkear. De pearen wurde oanwiisd troch lotsjen en bûten de festivals is seks net tastien. De minsken dy’t it meast bewûndere wurde, per definysje manlju, en dêr’t neiteam it meast winsklik fan is, meie op ien festival wol fjouwer of fiif froulike partners hawwe. De tastiene polygyny makket dat op elke male bombshell trije of fjouwer manlju oerbliuwe.

image
Andy Warhol, 1964, still.

Yn Plato’s utopy kin dêrom ûnder de hearskers it manljusoerskot behoarlik oprinne. It lot fan dy frijfeinten behannelet Plato net. Yn it echte Atene stiene slaven en manlike en froulike prostituees klear foar de jonge, noch net troude boargerman, mar yn de ideale stedssteat bedriget prostitúsje de ienheid, dus it is ferbean. Op dit stuit is yn it grutste part fan de westerske wrâld it ferkeapjen fan seksuele tsjinsten net ferbean mar likemin regulearre; men sjocht it as in private en net as in publike oangelegenheid. Tagelyk hearsket it idee dat prostitúsje fansels ferdwynt as ea gendergelykheid berikt wurdt om’t prostitúsje in artefakt is fan liberaal kapitalisme, seksisme, kristendom of in oare foarm fan ynstitúsjonalisearre ûnlykweardigens. Mar it is net oannimlik dat in rjochtfeardige maatskippij—ien dy’t âldere dames, handikapten en oarstinkenden net keart—gjin bewenners hat dy’t it proses fan sjarmearjen, ferlieden en feroverjen fan in sekspartner net troch gean kinne of wolle en gjin nijsgjirrige minsken mei sokke aventuerlike winsken dat spesjalisearre sekswurkers útkomst biede. In utopy soe dus prostitúsje ferwolkomje kinne en yn it belied opnimme.

Plato skaft it houlik ôf, mar by de Utopiërs fan More stiet op seks bûten it houlik in swiere straf. Froulju trouwe dêr net foar har achttjinde en manlju net foar har 22-ste. “Foar it houlik liedt in earnstige matrône de breid, neaken, oft se no faam is of widdo, nei de brêgeman en dêrnei presintearret in earnstige man de brêgeman, neaken, oan de breid.” Hjoeddeisk ûndersyk soe sjen litte dat it gefoel yn it kredo ‘as it wiere leafde is fielt men it dalik’ net folle mear is as de stream fan hormoanen, de crush dy’t by More de basis foarmje moat fan in stabyl houlik. De manlike Utopiër, dy’t op dizze manier net foar ferrassingen komt te stean, kiest dan de frou; froulju ha neat te kiezen, as hiene se gjin hormoanen.

Yn it in pear hûndert ynwenners tellende boeredoarpke Walden Two út de utopy Walden Two fan B.F. Skinner is it ideaal dat elkenien him frij fielt. It houlik is in ûnbelangrike ynstitúsje, mar seks en gesinsfoarming wurde stimulearre, al op jonge leeftyd. “Al jimme masinaasjes om de adolesint út de problemen te hâlden – jimme ‘heilsume’ ferfangers foar seks! (…) Wat is sa ûnheilsum oan seks?” Mar in fernimstige kulturele technology makket dat de oanstriid ta it gedrach fan minsken, lykas motiven, langst en winsken, kontrolearre wurdt. Al it hanneljen is determinearre troch stimulearring út de omkriten en troch earder learen. Frije wil bestiet dêrom net. De boppeneamde adolesint is fan syn berte ôf, mei wreed oandwaande eksperiminten, opbrocht ta selskontrôle, just om letter frij te wêzen fan—mooglik frustrearjend—begearjen. Al is it doel dêrfan yn Walden Two net it kristlike eindoel fan hege spiritualiteit troch ûnderdrukken fan lusten, mar sosjale frede en ynderlike rêst, likegoed is der sprake fan troch eksterne strategyen útdôve begearte; net fan frijheid. Bertebeheining is der net yn Walden Two en de famkes bringe de bern grut, wat foar har in ekstra rem is op de propagearre frije leafde.

Eksperiminten yn ’t echt

It ferskinen fan Walden Two yn 1948 gie ûnopmurken, mar de nije útjefte yn 1976, krekt doe’t yn Amearika de winsk fan sosjale herfoarming grut wie, late ta ferskate werklike-wrâldeksperiminten. Gjin dêrfan wie utopysk. Minsken ha ferlet fan autonomy, sels beslissen, ek yn de leafde. Plato’s ideale sosjale organisaasje is sa totalitêr, absurd en ûnmooglik te ferwêzentlikjen dat Politeia earder in iroanysk as earnstich wurk liket, mar posityf is dat (yn de heechste klasse) bern nei de berte by de memmen weihelle wurden om froulju gelikense maatskiplike kânsen as manlju te jaan. Politeia is it alderearste besykjen—en foarearst ek it lêste, want krekt ein tweintichste ieu bringt de feministyske filosofy it der wer yn—om de gefolgen fan leafde, it krijen fan bern, op te nimmen yn politike teory; fierder is Politeia oanstjitlik frou-ûnfreonlik.

image
Andy Warhol, 1964, still.

More syn blaudruk foar in ideale maatskippij is mei wissens iroanysk en humoristysk en net bedoeld om yn it echt del te setten, sa’t de sabeare Grykske, troch More munte term utopia—ou-topos (gjin plak), in fariaasje op it wol besteande wurd eu-topos (goed plak)—sjen lit. Dochs kent More syn ferfangen fan geryflike leafde troch arranzjearre houliken in serieus doel, nammentlik sosjale kânsen net te konsintrearjen yn ien lytse ekonomyske, religieuze en bestjoerlike toplaach. Mar dêrfoar hoecht Utopia beslist net ynrjochte te wurden op in manier dy’t froulju gâns minder kâns op leafdesgelok jout as manlju, en dat is wol sa.

In froulik utopia bestiet net yn de literatuer. Homoseksualiteit bestiet likemin—hoewol’t Star Trek GLBT, monogamy en it ynstitút fan it houlik ymplisyt oan ‘e oarder stelt is de searje heteroseksueel—yn de politike utopy en de genderûngelykheid dy’t by Plato en yn Tomasso Campanella syn Stêd fan de sinne út 1602 sa-sa wie, lykas hjoed yn de werklike westerske wrâld, naam yn de literêre utopy net ôf, mar ta. Yn Mores Utopia fan 1516 en Francis Bacon syn Nij Atlantis út 1627 is de frou dúdlik ynferieur en de measte utopyen fan nei 1850 hawwe yn de leafde ûnderdienige froulju. Dat komt troch de kristlike etyk, dy’t yn it antike Atene en Rome net bestie, mei syn swiere klam op seksuele deugd, dy’t om’t de moralisten allegearre manlju wiene de posysje fan de frou tige ferlege. Krekt fan de njoggentjinde ieu ôf komme sosjalistyske (manlike) filosofen as Bertrand Russell, dy’t kritysk stean tsjinoer it kristendom, op foar seksuele frijheid fan wjerskanten. Mar dat pleit koste Russell in akademyske oanstelling en ta in utopy fan lykweardige frijheid kaam it net.

Froulike ûnderwurpenheid hat net per se negative gefolgen foar de leafde, mar inkeld dan net as de frou wiis is mei har passive rol en as de man net leaver in seksueel assertive en aktive partner hat. De measte westerske manlju fine der lykwols neat oan om altyd it seksuele inisjatyf te nimmen want se wolle eroatysk oantreklik fûn wurde, lykas froulju. Mar de measte froulju beoardielje de ferwachting dat se as lustobjekt net autonoom binne as in morele noarm mei ferfelende sanksjes, har seksuele rol as hiel ûnbefredigjend en by gefolch har hiele leafde as net ideaal. Gelokkich bestiet de froulike utopy wol yn de supermerk. Yn 2010, in pear dagen foar memmedei, kundige Oprah Winfreys persoanlike sexpert oan dat memmen wurch binne fan alle jierren wer blommen. Om harren te helpen har—mei in Oprahtypyske wurdboarterij—“groove” werom te finen, hie Durex Play de Female Utopia ûntwurpen, in opwiningssalve foar de froulike genitaliën, “en lit dan it feest yn jo slipkes begjinne.”

Inkeld Star Trek hat in bytsje positive ynfloed hân op de wrâld troch ien fan de earste yn it skript opnommen ynterrasiale tuten op de Amerikaanske tv út te stjoeren. De setting fan dy tút is de planeet fan de Platoniërs dy’t de klassyk Grykske kultuer neimakke hawwe. Mar Plato’s utopy is reaksjonêr en strikt en lit gjin net-orkestrearre tuten ta. Hoe ûnfoarstelber earm is in wrâld sûnder spontane tuten! It is dêrom mar goed dat Politeia net folle opsmiten hat yn de wrâld en oare literêre utopyen gelokkich ek net want de measten binne konservatyf kristlik en foar beide seksen fier fan perfekt. Foar froulju is it utopia fan de leafde beheind ta it eigen meast private plak. In publyk utopia dêr’t leafde ek foar de frou ideaal is, bestiet amper binnen en noch minder bûten de literatuer. Mar yn Amearika is noch ien Shaker Society iepen, foar wa’t it weagje wol, in utopyske koloanje mei folsleine gender­gelykheid yn de ferbylding fan leafde en mei in strikt selibaat

Mear fan Friduwih Riemersma

Betelle om neat te skriuwen Gjin besprek fan Bartle Laverman syn nije dichtbondel
I hate to say I told you so Oer Kulturele autonomy fan Pier Boorsma
De macht fan de harker: It oeuvre fan Jaap Veenstra Yn 1986 komt der in lyts read dichtbondeltsje út
Unwittenskiplik en propagandistysk Skôging fan De Friese identiteit volgens het Fries burgerpanel
Oer de biografy Stel, jo skriuwe in biografy, oer de Fryske beweger Jelle Hindriks Brouwer. Jo ha noch nea in biografy skreaun
Us eangst om it doel nea te berikken Besprek fan De Fries die in de toekomst sprong fan Huub Mous: Sjarmant is de irony dat er nostalgysk is oer in beweging dy’t besocht alles nij te meitsjen.
Wachtsje op de lêste debutant? Untjouwingen yn it útjaan fan Frysktalige poëzij, 2005-2016
Wolkom yn Fryslan! Noch leit de oprôle fûst fan ’e buorren/ driigjend tsjin harren sûnder hûs en hiem.
Mear en better skreaun Frysk: Troch social media en Google Translate!
Us taalbehearsking Gewoanlik wurde surveys, oftewol enkêtes, brûkt om te sjen oft in feroaring súksesfol wie en dat hat de Fryske Akademy dan ek dien.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15