‘Freonen fan âlds, farwol!’
Trije oersettingen fan ‘Ofskie’ fan Piter Jelles Troelstra
Ofskie’ is, as ik myn sin sis, ien fan ’e kaaifersen fan Piter Jelles Troelstra. En in protte poëzijleafhawwers sille sa’n gefoel ek hawwe; it lange fers is – yn de oersetting fan Fedde Schurer – yn alle gefallen opnommen yn alle grutte nei-oarlochske blomlêzingen: yn Frieslands dichters fan Anne Wadman út 1949, Kar út fan Karel Gildemacher, Jan de Jong en Jacobus Knol út 1977, de Spiegel van de Friese poëzij út 1994 en Het goud op de weg út 2008.
It datearret fan 1909, doe’t de dichter koart syn spylark wer opkrigen hat – dat er yn dit fers ek wer delleit (sa’t er dat ek al earder yn 1890 dien hie) om’t er him wer gau mei de nasjonale en ynternasjonale sosjalistyske striid en de Haachske polityk dwaande hâlde wol. Mar yn dy pear wike fakânsje yn Stiens sil er úteinlik in majeur slotakkoard taheakje oan syn Frysktalich dichterlik oeuvre. ‘Ofskie’ hat fan dy oneliners dy’t net by je weiwolle:
Farwol, âld doarp, ik moat fan dy fandinne;
It libben lûkt, de koarte lins is oer;
As faak myn tinzen ljocht fan dreamen binne,
Hja bynt, wat grûn en loft besletten hâld’,
Yn foarmen tûzenfâld.
En gean sa mar troch. Yn it neifolgjende wol ik sjen nei it plak fan it gedicht yn it oeuvre fan Troelstra mar ik wol it ek breder yntrodusearje yn de Fryske literatuerskiednis. Dêrby haw ik benammen omtinken foar wat de literêre folklorisearring fan Fryslân neamd wurde kinne soe.
Eigenskippen
Wat makket it gedicht ek 111 jier nei ferskinen foar my noch sa de muoite wurdich, even ôfsjoen fan sokke oneliners? Op it persoanlike en emosjonele karakter fan Troelstra’s dichtsjen yn it algemien is wol earder wiisd: syn belangrykste bydrage oan it fierder ûntwikkeljen fan de saneamde folksskriuwerij bestiet út de kombinaasje mei syn lyryk, it sintraal stellen fan persoanlike ûnderfiningen. Ik doch hjir noch in pear oare suggestjes.
Op it foarste plak it monumintale karakter fan ‘Ofskie’. It hat allinnich al yn syn omfang in ûnbeskamme literêre ambysje; it is in gedicht dat der wêze wol. It fers telt leafst fyftjin strofen fan seis rigels, allegear klassisistysk foarmjûn mei it rymskema abbacc. As woe Troelstra syn poëtyske neiteam, dy’t meastentiids al bliid is mei in rigel as tsien, heechút tweintich, foargoed in eksimpel stelle wat opbou, útwurking en organisaasje fan stoffe oanbelanget. By dat monumintale karakter past ek it foarse pathos fan de dichter, dy’t graach nei de retoarika grypt en wit wat, en watfoar konstruksje, syn lêzers yn it moed taaste sil.
Twads de folkse, ferheljende dichtkeunst – in keunst dy’t in protte lettere dichters miskien net mear ambiëarje, mar faaks ek net behearskje. De brede blik, it oersjoch, it panorama, it subjekt dat ek nei it kollektyf sjocht. Folle behellet Troelstra yn syn fers en dat allegear moat syn gerak krije: syn eigen posysje foar doarp en Fryslân oer, syn persoanlike skiednis dêryn, it wurk op it lân en it karakter fan de minsken yn de krite dêr’t er it oer hat, mar ek wat it wide lân docht mei jins geast en tinzen oer it ‘hegere’. It fers jout sadwaande in tiids- en kultuerbyld fan it noarden fan Fryslân en motivearret him tagelyk yn it selsgefoel fan de lêzer, dy’t him troch de ik-figuer oansprutsen fielt.
Op it tredde plak de dichttechnyk, dy’t ús út alle strofen temjitte slacht: de folhâlden jambe, it natuerlike rym, mar ek de eigen toan, it ‘iepen lûd’ fan syn rigels, sa’t Johan Huizinga opfoel. Troelstra is in muzikale dichter, syn gedichten freegje om útsprutsen of songen te wurden – in dichter dy’t foar syn poëtyske fertellerij sûnder mis harke hat nei ûnder mear de allyk sa flot rôljende fersen en lieten fan Waling Dykstra. By beide is it liet, de stim, it publyklik útsprekken, it oer de lippen rôlje litten fan taal wol oanwiisd as in belangrike eigenskip fan har gedichten. Anne Wadman mocht der net bot oer:
Syn Fryske poëzy, alhoewol karakterisearre troch follerhande techniken oangeande rym, mjitte en strofebou, is uterst tradisjoneel fan foarmjouwing. Wrakseling mei de taalmatearje is net folle fan te merkbiten, alles is metrumwis en flot-firtuoas yn elkoar timmere; soms op en oer de grins fan rymlerij.Anne Wadman, ‘In dichter by de lytse man’. Samle fersen fan Piter Jelles’, yn: id., Oer oarmans en eigen. Essayistysk en kritysk ferskaat (mei bibliografy 1972-1994) (Fryske Akademy, Ljouwert 1994) 63.
Merk it dédain fan Wadman op foar wat Huizinga krekt sa wurdearre. Wadman hie leaver ‘wrakseling mei de taalmatearje’ lêzen, wêrmei’t er net it komponearjen yn taal, sa’t Troelstra docht, op it each hat mar it mear modernistyske im Frage stellen fan de taal sels, fan syn wierheidspretinsjes en dus ek fan syn sizzingskrêft. Mar om literatuer op sa’n wize ôf te mjitten oan de fassinaasje fan de eigen tiid liket my in dearinnend paad; it soe ommers alle literatuer al gau ta folkloare meitsje. Goede literatuer is altyd aktueel. Ek yn ús tiid, dy’t syn taal sa hurd ferliest, klinkt Troelstra’s harp om oannaam te wurden.
As lêste soe ik wize op it tema fan dit fers. Ofskie. Dat tema ferlient it drama oan it gedicht dat in protte lêzers herkenne sille. Want ôfskie nimme fan mem, eigen rûnte, doarp, agrarysk libben en Fryslân – ôfskie fan ‘kringen’, dêr’t it gedicht it mei in opfallend hollânisme oer hat – dat hawwe foar en nei Troelstra hûnderttûzenen Friezen dien, en dwaan moatten, itsij yn ’e emigraasje nei fiere bûtenlannen of de Rânestêd (of Ljouwert), itsij foar stúdzje nei Grins of Amsterdam. De emoasje dy’t ‘Ofskie’ opropt, is dy fan in archetype yn de Fryske kultuerskiednis sûnt it ein fan de njoggentjinde ieu, werkenber en nei te fielen, of mei te belibjen. It is it archetype fan de nostalgy nei it fertroude boere- en bûtenlibben fan de jonkheid, yn it lân dêr’t men út fertrokken is.
Fryslânbyld
Fryslân is by Troelstra hiel faak, literêr sprutsen, in lân fan it ferline. Fan heuglike oantinkens oan heit en foaral (syn betiid ferstoarne) mem, oan doarpsboarterij, frijerij mei willige en briefkerij mei ûnwillige fammen, sinne op ’e marren, iis yn ’e sleatten, kij yn ’e greide, boeren by de pleats en arbeiders op it lân. Yn ‘Ofskie’ komt de dichter foar even werom yn dat lân, dêr’t er jierren earder al ôfskie fan nommen hie, om foar de twadde kear út te lizzen wêrom’t er net bliuwe kinne sil. Want de wrâld is sa grut. It libben is earne oars; der is in striid dy’t boppe Fryslân út giet.
Yn in stik dat ik okkerdeis foar it Obe Postma Selskip skreaun ha oer it ‘Fryslânbyld’ fan Obe Postma, haw ik wiisd op dizze oerienkomst mei Troelstra. Ek by Postma is Fryslân, dat er yn oantinkens hieltyd opropt en ta libben bringt, in realiteit út it ferline. Suver it hiele oeuvre fan Postma is basearre op in ‘bliid tebinnenbringen’, in literatuer dy’t Fryslân wol werombringt nei it hjoed, mar dy’t begjint by it oantinken, dat it fûnemint derfan is. Beide, Troelstra (berne 1860) en Postma (berne 1868), hawwe Fryslân ferlitten yn har studintetiid en by beide datearje de measte en djipste oantinkens oan it deistich libben yn Fryslân noch út de tiid fan har jonkheid.
Dat is in biografyske ferklearring en dêr kin it net by bliuwe; it giet derom dat it literêre materiaal dat beide brûke, net it Fryslân fan har eigen dagen is, mar dat út it ferline. Dêr’t Troelstra wol polityk en aktueel is, yn ‘Ofskie’ mar fansels earder al yn it fers ‘In nije tiid’ út 1890, giet it net oer Fryslân mar oer Nederlân, Europa, de wrâld. Wêrom binne syn ‘Fryske’ gedichten meast nét polityk en aktueel, belutsen op it hjoed, kritysk oer de werklikheid? Se binne ommers weromsjend, nostalgisearjend, faak is it in anekdoate, soms kombinearre mei persoanlike klachten en ferlangens en fieringen oangeande de leafde, se binne byldzjend en muzikaal, gauris briljant, of neam se sentiminteel, sa’t Wadman docht – mar se binne net werklik engazjearre. Wêr komt dy wetterskieding wei?
Troelstra hat jierren yn Fryslân wurke, as sosjalistysk advokaat, hy hat him ynset foar de earmen en de rjochteleazen. Poëtysk liket ‘Fryslân’ lykwols by him faak earder in idylle, in ideale wrâld fol moaie en swiete ferhalen te wêzen as in foar de lytse man keihurd, ûnrjochtfeardich stikje wrâld fol sosjale en politike spanning. Men kin dêr de begjinnende folklorisearring fan Fryske kultuer yn sjen: nostalgy nei eartiids wurdt kombinearre mei de behanneling fan aktuele kultuer as residu, as in restprodukt fan de moderniteit, as eat dat der yn it werklike libben net werklik mear ta docht.
Oersettingen
Lit ús nei de Nederlânske oersettingen fan it gedicht te sjen. ‘Ofskie’ is yn it Nederlânsk oerset troch Johan Schepers yn 1925 en Fedde Schurer in tal jierren letter, ik nim oan yn 1949. Iksels haw fan ’t simmer yn opdracht fan Tresoar nije oersettingen makke fan 35 gedichten, dêrby ek fan ‘Ofskie’.
De âldere oersettingen fan Troelstra foldogge net hiel goed mear, is myn ûnderfining. De oersettingen fan Schepers bygelyks stean yn ús eagen stiiffol yn ûnbrûk rekke fokabulêr. En gauris kin er Troelstra sawol ynhâldlik as technysk lang net benei komme. In grutte ferbettering betsjutte de oersetting fan Fedde Schurer. Mar ek dêroan, nettsjinsteande in tal prachtige fynsten, kinne wy syn âlderdom wilens wol ôflêze. Opfallender – en dêr is by myn witten, mar ik kin mis wêze, net earder op wiisd – is dat Schurer op in tal plakken yn syn Nederlânske oersetting kristlike of alteast religieuze aksinten oanbrocht hat dy’t Troelstra’s boarnetekst op dy plakken nét hat. Ik kom der dalik op werom.
Om mei de oersetting fan Schepers te begjinnen, hjir in tal foarbylden dêr’t út blykt dat dy oersetting sawol ynhâldlik, technysk as talich in protte fragen en beswieren opsmyt.
- Strofe 1: ik moat fan dy fandinne. S. skriuwt: mijn uur is thans gekomen. (Mar de ‘ik’ giet dus net dea.)
- Strofe 1: beammeskaad om d’ âlde toer. S. skriuwt: toren met uw groene laan. (It giet om beammen om it hôf, net oan in leane.)
- Strofe 4: wâlet de heechste fjilden oer. S. skriuwt: Zweeft weg de geest uit laagten dor en kaal.
- Strofe 6: hja slacht neat oer. S. skriuwt: haar helper is de duur.
- Strofe 7: wreed / Aanstuit. (Orizjineel hat hjir gjin enjambemint.)
- Strofe 7: oan wetten bûn. S. skriuwt: de hand, die ‘t Leven bond.
- Strofe 8: It heechste yn ’e minske is yn it leechste finzen. S. makket fan dy klassike oneliner: Saam vormen hoog en laag des levens krachten.
- Strofe 9: Dat haw ik no ferstien. S. skriuwt: Met deze schat ga ik heen.
- Strofe 11: de klasse dêr’t men jin by hâldt. S. skriuwt: waar het lot ons in / Deed komen. (En it orizjineel hat gjin enjambemint.)
- 11: nei ’t grutte tynt. S. skriuwt: de geest zijn kracht ontbindt.
- Strofe 14: dien is de rêst. S. skriuwt: De stille rust is uit. (Schepers sil hjir tocht hawwe oan ‘de koarte lins is oer’; en kiest foar in hinderlik frisisme.)
- Strofe 14: it spylark. S. skriuwt: mijn zacht geluid.
- Strofe 14: Leaf heitelân. S. skriuwt: oud dorp.
Oant safier in tal foarbylden. No is it fansels sa dat in oersetter, hoe grut syn taalmacht ek is, de boarnetekst lang net altyd op alle fronten rjocht dwaan kin. Hy sil sels ek wat betinke moatte, dat wy hoege net op alle slakken sâlt te lizzen. Mar sa’t de folle bettere oersetting fan Fedde Schurer sjen lit, is it op in protte plakken dochs hiel goed mooglik om tichter by de tekst fan Troelstra te bliuwen as wat Schepers foarinoar krigen hat. Schurer, lykwols, hat wer syn eigen beswieren. Dy hawwe te krijen, lykas sein, mei ôfwikingen yn de oersetting dy’t mei inoar in patroan foarmje, in patroan dat it fers yn myn eagen in religieuzer karakter jout as dat it yn it Frysk hat.
- Strofe 2: Dan is myn libben goed. S. skriuwt: Dan heeft het leven zin.
- Strofe 3: Hjir dreau sa heech de himel boppe my. S. skriuwt: Hier dreef een hoge hemel boven mij. (De sichtbere, konkrete himel wurdt ‘een hoge hemel’.)
- Strofe 4: sokke wide fierten. S. skriuwt: eindloze verschieten.
- Strofe 4: heechste fjilden. S. skriuwt: hoge hemelzaal.
- Strofe 4: lûkt jin omheech. S. skriuwt: omhoog tot reiner staat.
- Strofe 7: oan wetten bûn. S. skriuwt: naar ’t vast verbond.
- Strofe 13: blierkjend oer har paad. S. skriuwt: in visioen verbeeld.
- Strofe 14: wie oer de wrâld de striid sa fel. S. skriuwt: dwong dat woord tot strijd.
- Strofe 14: ’t is tiid fan rêsten. S. skriuwt: tot rust verkoren.
- Strofe 14: gouden rêst siicht dol. S. skriuwt: over hun aards bestel.
It binne safolle plakken wol, dat it karakter fan it gedicht dêr troch feroarje moat: it wurdt fan in mear spirituele sfear in mear kristlike, religieuze sfear ynlutsen, dêr’t de tekst gjin tastimming foar jout.
Dan sit men dus mei twa ûnfoldwaande oersettingen en moatte der hjir en dêr oare oplossingen keazen wurde. Ik ha dat besocht te dwaan en bin der ek net oan ûntkommen om op plakken ynhâldlik ôfstân te nimmen fan Troelstra syn tekst. Sa haw ik lykas Schepers yn de earste strofe ‘do beammeskaad om d’ âlde toer’ farre litten. Dat is net om oer nei hûs te skriuwen. ‘Vaarwel, jij oude toren nog het meest’, haw ik dêr. Sa is der fansels wol mear. Yn strofe njoggen, ‘Dat haw ik no ferstien’, haw ik ‘Dat schrijf ik nu in steen’.
As men dan de eigen oersetting ferliket mei de beide oaren, falt jin wol wat op. Ik merk dat in protte plakken dêr’t ik belangryk ôfwyk, einrymwurden betreffe. Dat binne wurden dus dy’t in bysûndere binende, sinjalearjende of aksintuearjende wurking hawwe troch klankoerienkomst. It sil betsjutte dat ik leaver ynhâldlike kompromissen slút as dat ik soanyske of ritmyske eigenskippen priisjou, dêrmei bedoel ik dy eigenskippen dy’t inkeld bestean yn it útsprekken, of it yn tinzen útsprekken fan de rigels. En dêrút folget dat ik fan in Nederlânske oersetting fan Troelstra wol dat er yn alle gefallen krekt dy eigenskippen net út it each – en ear – ferliest.
Politike ynset en folksdichterskip
‘Freonen fan âlds, farwol!’, ropt Troelstra syn literêre oanbidders ta. Yn 1909 einiget goed besjoen de ‘folksskriuwerij’, de njoggentjinde-ieuske literêre streaming dy’t op oanjaan fan Harmen Sytstra en lange tiid ûnder oanfiering fan Waling Dykstra de emansipaasje fan de Frysktalige minske it ryk fan de keunst yndroegen hat – in machtich ein, mar fol nostalgisearjende neo-romantyk en folklorisearring.
Der sil in ferbân lizze mei de grutte maatskiplike feroaringen yn it lêste kwart fan de njoggentjinde ieu: de opflecht fan kranten, spoarwegen, begjinnende yndustrialisearring, nasjonalisearring, demokratisearring en in globalisearjende ekonomy nei 1870 hieltyd dúdliker iepenlein waard. De tiid dat sosjaal engaazjemint yn Fryslân troch talige, ekonomyske en geografyske grinzen beheind waard, wie foarby. Yn de geastlik skok, de beskermingsympuls dy’t dat oprôp, rekke ‘it Fryske’ wat langer wat mear yn it geastlike museum, dêr’t it, as ideaal, better bewarre bliuwe soe as yn it echte libben.
Wilens hawwe de Troelstra-kenners wol war dien om oan te toanen dat syn politike ynset werom te fieren wêze soe op en fuortkommen wêze soe út syn Fryske folksdichterskip. Syn nasjonaal- en wrâldpolityk engaazjemint soe neffens Troelstra-biograaf Piet Hagen bygelyks woartelje yn syn literêre ferbûnens mei ‘it Fryske folk’. Dy’t it weromsjende, nostalgyske en dus a-politike karakter fan in protte fan Troelstra syn poëzij derby belûkt, sjocht dy ferbining lykwols net ien-twa-trije foar him. Yn syn poëzij hat Troelstra rekflakken mei Waling Dykstra, mar dy lizze foaral op it muzikale en formele flak (en in inkeld ynhâldlik motyf is te werkennen, de frijersteltsjes). De Frysk-maatskiplike driuwfear sa’t de literatuer fan Waling Dykstra dy hat, misse.
Troelstra fynt syn engaazjemint yn de werklikheid en drukt it amper of net út yn op Fryske fragen rjochte Fryske poëzij. It suver folslein ûntbrekken dêrfan soe reden wêze kinne om fraachtekens te setten by it neidruklik werlieden fan de politkus op de dichter Troelstra. Dat nimt net wei dat de politikus trije jier foar syn dea noch skerp en aktueel út ’e hoeke komme – net as dichter, mar as kommentator. It is in sitaat út It Heitelân út 1927, it giet oer de doe aktuele en noch altyd tige aktuele saak fan it behyplike Frysk ûnderwiis. Provinsjale Steaten hie jildlike stipe jûn foar wat Fryske leskes hjir en dêr. Troelstra skreau:
In grinende kou kriget yette ris hwet; de byt fen ƒ 300 jiers for Frysk ûnderrjocht dy’t de Prov. Steaten ús taskikke, is as in pôlke droech gêrs, de taelbiweging tasmiten; mar it liket der net op, det sels dyjingen, dy’t de striid for it behâld fen ús sprake op hjar nomd hawwe, de skande en it ûnrjocht fen sa’n tastân ynsjogge.
Ofskie / Afscheid
De sifers refearje oan de yn de tekst fan it essee sitearre strofen. De strofen wurde werjûn yn de folchoarder Troelstra, Schepers, Schurer en De Vries. Understreke binne de belangrykste ynhâldlike ôfwikingen fan it orizjineel.1
Farwol, âld doarp, ik moat fan dy fandinne;
It libben lûkt, de koarte lins is oer;
Farwol, do beammeskaad om d’ âlde toer,
Jim wide fjilden, drôgjend yn ’e sinne.
En jimme, warber folk, sa trou, sa gol,
Freonen fan âlds, farwol!
Vaarwel, oud dorp, mijn uur is thans gekomen,
Het leven roept: ’t is met de rust gedaan;
Vaarwel gij toren met uw groene laan,
Gij, wijde velden, weg in zonnedromen,
En gij ook, nijver volk, zo trouw, zo vroed,
Vrienden van ouds, gegroet.
Vaarwel, oud dorp, ik moet van u gaan scheiden;
De rusttijd is voorbij, het leven roept;
Vaarwel, geboomt dat om de toren groept,
Vaarwel gij wijde velden, groene weiden.
En gij, arbeidzaam volk, zo trouw, zo goed,
Vrienden van ouds, gegroet!
Vaarwel, oud dorp, ik moet nu van je scheiden,
Het leven trekt, de schafttijd is geweest;
Vaarwel, jij oude toren nog het meest,
Je wijde velden, zon-gedroomde weiden,
En jullie, nijver volk, zo trouw, zo goed,
Vrienden vanouds, gegroet!
2
Dyn loften hingje oer ikkers, swier fan fruchten;
Fier binn’ de kjimmen, ’t wurk op ’t fjild neiby.
Sa wêz’ en bliuw’ foartoan ek ’t libben my:
In wiid gesicht nei fiere blauwe hichten,
By warber wurkjen foar de dei fan hjoed;
Dan is myn libben goed.
Hoog hangt uw hemel boven zware vruchten,
Ver zijn de kimmen, ’t werk op ’t land nabij;
Zo weez’ en blijf’ voortaan ook ’t leven mij:
Een wijde blik naar blauwe verre luchten
Bij nijver werken hier van dag tot dag!
Dat ik zo leven mag!
Hier werd op de akkers rijke vrucht gewonnen;
De kim is ver, de arbeid dicht nabij.
Zo zij en blijv’ voortaan het leven mij:
Een wijd gezicht naar verre horizonnen,
Bij rustloos werk vanaf het dagbegin;
Dan heeft het leven zin.
Je luchten hangen boven akkers, rijk aan vruchten;
Ver zijn de kimmen, ’t werk op ’t veld nabij.
Zo wordt en blijft voortaan het leven mij:
Een blik in ’t verre blauwe zonder zuchten,
En weer hard te werken als het moet;
Dan is mijn leven goed.
3
As faak myn tinzen ljocht fan dreamen binne,
Ald doarp, ik wit it no, ik tankje it dy:
Hjir fûn myn jonkheid al de fantasij
Fan wolkeflecht en ûndergeande sinne;
Hjir dreau sa heech de himel boppe my
Yn ljochte dreamerij.
Als vaak mijn denken lichtend is van dromen,
Oud dorpje, ik weet het nu, gij schonkt het mij:
Hier vond mijn jonkheid al de fantazij
Van wolkevaart en zonomgoude zomen;
Hier dreef zo hoog de hemel boven mij
In lichte dromerij.
Als schone dromen vaak mijn geest bevolken,
Oud dorp, dat dank ik u, ik weet het wel:
Hier vond mijn jeugd het groot verbeeldingsspel
Van ondergaande zon en vlucht van wolken;
Hier dreef een hoge hemel boven mij
In klare droom voorbij.
Als wat ik denk vaak licht is door mijn dromen,
Oud dorp, ik weet het nu, ik dank het jou;
Hier vond mijn jeugd toch alle goud
Van wolkenvlucht en ’t zonnekomen;
Hier dreef zo hoog de hemel boven mij
In klare dromerij.
4
Under sa’n loft, by sokke wide fierten
Wâlet de geast de heechste fjilden oer;
Hjir is prest’res fan ’t ideaal Natoer;
De siele stribbet him yn ’t Ivige út te jitten;
Ut lyts gedoch, út wearze min en leech
Lûkt jin dy loft omheech.
Onder zo’n lucht, bij zulke vergezichten,
Zweeft weg de geest uit laagten dor en kaal,
Hier is Natuur priestres van ’t ideaal
De geest zoekt zich naar ’t eeuwige op te richten,
Uit klein gedoe, kwelling voor hart en oog,
Trekt hem Uw lucht omhoog.
Onder dit zwerk, bij eindloze verschieten
Wiekt onze geest door hoge hemelzaal;
Hier is Natuur de priesteres van ’t ideaal;
Waar zich de ziel in ’t eeuwige uit wil gieten,
Trekt ons de lucht, uit lage poel van kwaad,
Omhoog tot reiner staat.
Onder zo’n lucht, bij zulke verre verschieten
Golft de geest in ’t hoogste veld verdwaald:
Hier is natuur de priesteres van ’t ideaal;
Tracht de ziel in ’t Eeuw’ge zich te gieten;
Uit klein gedoe, uit praatjes dor en droog
Trekt jou die lucht omhoog.
5
Mar swier is ’t deiske wurk hjir op ’e modder,
Dêr ’t brea yn slommet dat it minskdom fiedt;
Dêr struit elts jier de warbre boer it sied,
Dêr ploeit en hout en wjuddet mannich bodder,
Dêr ripet linkenoan de frucht, fol tier
Of minnich, nei ’t gewier.
Maar zwaar is ’t daagliks werk hier op de akker,
Waar ’t brood in sluimert dat het mensdom voedt;
Daar wordt elk jaar geploegd, gepoot, gewroet,
Daar zaait de boer en wiedt zo menig stakker.
Daar rijpt de vrucht gestadig en wordt zwaar,
Of schraaltjes, al naar ’t jaar.
Maar zwaar is ’t daaglijks werk hier op de akker,
Waar ’t brood in sluimert dat de mensen baat;
Daar strooit elk jaar de nijvre boer het zaad,
Daar ploegt en hakt en wiedt zo menig makker,
Daar rijpt allengs de vrucht dan, gaaf of slecht,
Al naar ’t getij het zegt.
Maar zwaar is ’t daagse werk hier op de gronden,
Waar ’t brood in schuilt dat mensen voedt,
Daar zaait elk jaar de stoere boer en wroet,
Daar worden ploeg en eg gevonden,
Daar rijpt de zoete vrucht, een vracht,
Of minder dan verwacht.
6
Men libbet hjir yn hope en frees mei d’ ierde,
Mei ’t stil ynwindich wurkjen der natoer;
Hja makket neat út neat, hja slacht neat oer
Yn ’t keatting fan har fêst besibbe dieden.
Hja bynt, wat grûn en loft besletten hâld’,
Yn foarmen tûzenfâld.
Men leeft, in hoop en vrees, hier mee met de aarde
En ’t stil inwendig werken der Natuur.
Niets maakt ze uit niets, haar helper is de duur,
Geen schakel uit haar ketting mist zijn waarde;
Zij bindt wat grond en lucht omsloten houdt
In vormen duizendvoud.
Men leeft in hoop op vrucht en vrees voor schade,
Gehecht aan d’ aard, haar werking, vast en kalm;
Natuur maakt niets uit niets, zij mist geen schalm
In heel de keten van verwante daden.
Zij bindt, wat grond en lucht besloten houde’
In vormen duizendvoud.
Men leeft alhier in hoop en vrees met d’ aarde,
Met ’t stil inwendig werken der natuur;
Zij laat niets weg, zij smeedt secuur
De keten van haar nauw verwante daden.
Zij bindt, wat grond en lucht besloten houd’
In vormen duizendvoud.
7
Under de hege flecht fan ljochte wolken
Waakst hjir it nôt dat fiedt, it flaaks dat klaait;
De boer sjocht rûn, oft net de stoarmwyn waait
En ’t ûnwaar broeit yn himels donkre kolken.
It each omheech – de hân, oan wetten bûn,
Wrot flitich yn ’e grûn.
Onder de hoge vaart van lichte wolken
Groeit hier het graan dat voedt, het vlas dat kleedt;
De boer speurt rond of ook de stormwind wreed
Aanstuift, of ’t onweer broeit aan ’s hemels kolken;
Het oog omhoog – de hand, die ’t Leven bond,
Wroet vlijtig in de grond.
Onder de hoge vlucht van witte wolken
Groeit hier het graan dat voedt, het vlas dat kleedt;
De boer is waakzaam, of geen stormwind wreed,
Geen onweer broeit in hemels duistre kolken.
Het oog omhoog – de hand, naar ’t vast verbond,
Werkt rustloos in de grond.
Onder de hoge vlucht van lichte wolken
Groeit hier het graan dat voedt, het vlas dat kleedt,
De boer let op, of niet een storm aantreedt
En onweer broeit in hemels donk’re kolken.
Het oog omhoog – de hand gekromd
Klauwt verder in de grond.
8
Sa is ús libben: hege fiere tinzen
En lytse dieden, leech faak by de grûn.
Us is grut wollen en lyts kinnen jûn;
It heechste yn ’e minske is yn it leechste finzen.
Dy twa fan-ien jout lêste en sonde en striid;
By-ien is ’t goed en bliid.
Zo is ons leven: hoog verheven trachten
En kleine daden, laag vaak bij de grond.
Naast grote wil altijd klein scheppen stond,
Saam vormen hoog en laag des levens krachten.
Die twee van een leiden tot zonde en strijd,
Saam maken ze ons verblijd.
Zo is ons leven: hoge idealen
En daden klein en vol vernedering.
Het willen groot, het kunnen zo gering;
De hoogste aandrift toeft in lage dalen.
Maar wie ze scheidt, vindt smart en veel geween –
Want deze twee zijn een.
Zo is ons leven: hoog en ver het denken
En kleine daden, laag vaak bij de grond.
Een grote wil, die ’t kleine kunnen vond;
In ’t hoogste zien de mensen ’t laagste wenken.
Die twee-uit-één geeft last en zonde en strijd;
Bijeen staat niet in ’t krijt.
9
’k Haw om in God fol twivel biddend kniele;
Mar ’k tocht him boppe en bûten ’t minskebern,
En nearne koe ’k folmakkenisse sjen.
God is it byld fan ’t Ivige yn ús siele;
Wy diel fan ’t Ivige; God mei minske ien –
Dat haw ik no ferstien.
Ik bad tot God, met twijfel onder ’t knielen:
Ik dacht hem boven, buiten ’t menschenkind,
Dat nergens toch ’t volmaakte schone vindt.
Maar God is ’t beeld van ’t Eeuwige in de zielen,
Wij deel van ’t Eeuw’ge, God met mensen één:
Met deze schat ga ik heen.
‘k Moest om een God in bange twijfel knielen,
Die buiten mij en boven mij bestond,
En nergens was ’t dat ik volmaaktheid vond.
God is het beeld van ’t Eeuw’ge in onze zielen;
Wij deel van ’t Eeuw’ge; God is één met U –
Zie, dat versta ik nu.
’k Heb om een God vertwijfeld moeten knielen
Maar ’k dacht hem boven, buiten ’t mensenkind,
En voor ’t volmaakte bleef ik blind.
God is ’t beeld van ’t Eeuw’ge in onze zielen;
Wij deel van ’t Eeuw’ge; God met mensen één –
Dat schrijf ik nu in steen.
10
It grutte Libben rôlet fuort troch d’ ieuwen
En nimt de minsken en har slachten mei;
’t Nimt oer ús widze en grêf syn eigen wei;
Swiere geheimen bliuwe oer ús hollen driuwen.
Natoer, histoarje, minskemaatskippij,
Dêryn fersinke wy.
Voort rolt het grote leven door de tijden
En neemt de menslike geslachten weg;
’t Volgt over wieg en graf z’n eigen weg,
Duistre geheimen blijven om ons glijden.
Natuur, historie, mensenmaatschappij,
Daarin verzinken wij.
Door alle eeuwen rolt het grote Leven,
Voert mensen en geslachten in zijn dwang;
’t Neemt over wieg en graf zijn eigen gang;
Duistre geheimen blijven ons omgeven.
Natuur, historie, mensenmaatschappij,
Daarin verzinken wij.
Door de eeuwen heen rolt voort het leven
En voert mensen en geslachten mee;
’t Legt onze wieg en graf aan eigen ree;
Diepe geheimen blijven ons omgeven.
Natuur, historie, mensenmaatschappij,
Daarin verzinken wij.
11
Yn kringen leit it libben om ús hinne:
It húsgesin, it heitelân, de wrâld,
’t Bedriuw, de klasse dêr’t men jin by hâldt,
Dêr lizz’ de grûnen dêr’t wy op aardzje kinne,
De loft, wêryn’t ús geast nei ’t grutte tynt,
De wei nei ’t Ivige fynt.
In kringen ligt rondom ons heen het leven,
Het mensdom, vaderland en huisgezin,
’t Bedrijf, de klasse, waar het lot ons in
Deed komen, kunnen ons groeibodem geven
En lucht, waarin de geest zijn kracht ontbindt,
De weg naar ’t eeuw’ge vindt.
In kringen ligt het leven om ons henen:
’t Gezin, het vaderland, de wereld wijd,
’t Bedrijf, de klasse waarin men gedijt,
Dit zijn de gronden die ons groei verlenen,
De lucht, waarin de geest op grootheid zint,
De weg naar ’t Eeuw’ge vindt.
Ons leven ligt rondom in kringen:
’t Huisgezin, het vaderland, de wereldkaart,
’t Bedrijf, de klasse waar men wel bij vaart,
Daar ligt de grond waarnaar wij dringen,
De lucht, waarin de geest het grote zoekt,
Zijn reis naar ’t Eeuw’ge boekt.
12
Earst wol de feint foar ’t heit’lân libje en stjerre,
Dat Grutter boppe him, dat hy oanbidt;
Dan fynt er oare, grutter kringen jit,
Dêr’t al syn leafde en langst oan tabehearre.
Hy fynt syn ropping yn ’e maatskippij –
Sa Friezen, gyng it my.
Voor zijn land wil de jonkman leve’ en sterven,
Voor ’t Hoge boven hem dat hij vergoodt;
Dan ziet hij andere kringen, wijd en groot,
Die al z’n liefde en kracht met recht verwerven:
Hij vindt z’n roeping in de maatschappij:
Zo, Friezen, ging het mij.
Eerst wil de knaap voor Friesland staan en sterven,
Dat Grot’re waarin hij zichzelf verloor;
Dan doen zich andre, groter kringen voor,
Die al zijn liefde en verlangen erven.
Hij vindt zijn roeping in de maatschappij –
Zo, Friezen, ging het mij.
Eerst wil de knaap voor ’t vaderland wel sterven,
Dat Grote boven zich, dat hij aanbidt;
Dan kiest hij groter idealen tot bezit
Die al zijn liefde en verlangen erven.
Hij vindt zijn roeping in de maatschappij –
Zo, Friezen, ging het mij.
13
Yn brede weagen rôlet de histoarje
Nei nije tiden, blierkjend oer har paad.
Is no it folk yn klassen splist en skaat,
Dy’t elkoar haatsje en kreauwe om ’e fiktoarje,
Ien mienskip ’t folk is ’t wachtwurd fier en hein,
Dêr wurdt de grûn ta lein.
In brede golven voort rolt de Historie,
Naar nieuwe tijden, dagend voor haar heen:
Valt nu het volk in klassen nog uiteen,
Vol nijd op de andre, elk hunkrend naar viktorie,
„Een maatschap ’t volk”, die leus van overal
De toekomst scheppen zal.
In brede golven wentelt de historie
Naar nieuwe tijden, in visioen verbeeld.
Is nu het volk in klassen scherp verdeeld,
In haat en afgunst twistend om victorie,
‘’t Worde één gemeenschap’, klinkt het, ver, nabij,
Haar grondslag leggen wij.
In brede golven stroomt historie
Naar nieuwe tijden, lichtend op hun pad.
In onderscheiden klassen is het volk gevat,
Elkander hatend kijven ze om de victorie,
‘Eén gemeenschap is het volk’, zo wordt gezegd,
Daartoe nu de grond gelegd.
14
My ropt dat wurd út dizze bliere krite
Dêr hinne, dêr’t de wyn fan ’t libben waait;
’k Moat mei foaroan, dêr’t it folk syn flagge swaait.
Dien is de rêst fan dizze stille rite –
Hast nea wie oer de wrâld dy striid sa fel:
Ik lis it spylark del.
Mij roept dat woord uit deze dierbare oorden,
Daarheen, waar weer de wind van ’t leven waait;
‘k Moet mee vooraan, waar ’t volk zijn vaandel zwaait.
De stille rust is uit, die mij bekoorde.
Haast nooit klonk ’t strijdgeroep zo fel, zo luid.
Hier zwijgt mijn zacht geluid.
Mij roept dat wachtwoord uit deze blije streken
Daarheen, waar fel de wind van ’t leven waait;
‘k Moet mee vooraan, waar ’t volk zijn vendel zwaait.
En deze tijd van rust is nu verstreken –
Nog nimmer dwong dat woord tot strijd zózeer:
Ik leg mijn speeltuig neer.
Mij roept dat woord uit deze blije streken
Daarheen, waar de wind van ’t leven waait;
’k Moet mee vooraan, waar ’t volk met vlaggen zwaait.
De stille tijd voor mij is nu verstreken –
Nog nooit ging zó de wereldstrijd tekeer:
Ik leg het speeltuig neer.
15
Dêr leit it doarp. ’t Stiet mei de toer tsjin ’t westen,
Dêr’t read de sinne mank de wolken sinkt,
Op blauwe kilen, gripe en seine blinkt –
’t Folk trapet wurch nei hûs – ’t is tiid fan rêsten…
De dauwe dampet; gouden rêst siicht dol –
Leaf heitelân, farwol!
Daar ligt het dorp. Afstekend aan de kimmen,
Waar rood de zon in gloeiende wolken zinkt,
Boven de blauwkiel, greep en zeis rood blinkt:
Moe stapt het volk naar huis, dauwdampen glimmen,
Neer zijgt de vree, die gouden rust doet wel:
Oud dorp, vaarwel, vaarwel!
Daar ligt het dorp. Op ’t westen staat de toren,
Waar rood het zonlicht door de wolken zinkt,
Waar greep en zeis op blauwe kielen blinkt.
Het volk gaat moe naar huis, tot rust verkoren…
Een gouden rust over hun aards bestel –
Lief vaderland, vaarwel!
Daar ligt het dorp. Naar ’t Westen staat de toren,
Waar ’t rode zonlicht door de wolken zinkt,
Op blauwe kiel en greep en zeis nu blinkt –
’t Volk loopt moe naar huis – aan rust beschoren –
De dauw die dampt; het oude licht zakt snel –
Lief vaderland, vaarwel!
Tekstfersy fan in lêzing, hâlden op freed 6 oktober 2017, by gelegenheid fan de presintaasje fan Bertus Mulder syn boek De jonge Troelstra, yn de Gysbert Japicxseal fan Tresoar, Ljouwert.
Noaten
- Anne Wadman, ‘In dichter by de lytse man’. Samle fersen fan Piter Jelles’, yn: id., Oer oarmans en eigen. Essayistysk en kritysk ferskaat (mei bibliografy 1972-1994) (Fryske Akademy, Ljouwert 1994) 63.
Mear fan Abe de Vries
Tsjinwynkronyk 2018 #3 It tredde fearnsjier fan it kulturele haadstêdfoarfal ken it morele lok fan prachtich simmerwaar en toeristesprieding … |
Tsjinwynkronyk 2018 #2 It twadde fearnsjier fan it kulturele haadstêdfeest, it maitydsseisoen, is wannear’t de ferdivedaasjeflaggen plante wurde moatte yn it kulturele wapenkamp |
Ut Mienskar: Sonnetten Fier út ’e wei, om súv’rens fûn of net te finen, / hâldt er ’m grut hy sit net sljucht of rjucht |
Ut Mienskar: Sonnetten Fier út ’e wei, om súv’rens fûn of net te finen, / hâldt er ’m grut – hy sit net sljucht of rjucht |
In manifest ut de Nederlanske perifery It is it ferhaal dat de ‘winskhoedskriuwer’ Japik Japiks – in pseudonym fan de Fryske skriuwer Waling Dykstra– fertelt oer syn ûndersyk nei de etyk … |
Ut Mienskar: Sonnetten De Kommisje is neffens Boltanski’s skets / it bêst te sjen as lichem sûnder holle. |
Konstruksje fan sosjale identiteit yn it Fryske realisme It betide wurk fan Waling Dykstra (1848-1860) |
Ut Mienskar: Sonnetten It lytse doarpke bliuwt in winkel en in kroech, / eartiids folle mear dat gearhing joech, / mar no is nachts in frommes op ’e sjou |
Reislotterij 2018 In reiske winne: it kin oeral, by reisburo’s en winkelkeatlingen en… ek by LF2018! |