‘wat bin ik sels, wat is in oar’
it oeuvre fan Sjoerd Spanninga
Alle kritisy wiene it der oer iens. Sjoerd Spanninga wie in treflik dichter, om syn betsjoenjende ferbylding en syn frisse metafoaren en ferlikingen. Lolle Nauta sei: “Spanninga [is] een groot dichter die niet alleen de lyrische toets bijna volmaakt kan bespelen, maar ook wrang-romantische noten à la Slauerhoff en fel-persoonlijke thema’s op de wijze van Marsman op zijn zang heeft.” Abe de Vries sei dat “er yn yn syn earste trije bondels skittere hat yn ’e folle pracht fan syn dichterskip.” Douwe Tamminga sei: “[S]yn moedsum wûne taalhantearring hat in tige persoanlik aksint, in eigenoanret ‘idioom’ dat it sljochte paad fan in itige dichtkonvinsje ferlitten hat.” Anne Wadman sei:
Dit dichtwurk is by alle fallen en opstean, by alle symboalyske betizing, by alle ûntagonklikheid en tekoart oan ynwindige logika, in besykjen it libben yn syn djipste wêzen te taasten, minske en hielal, mikrokosmos en makrokosmos yn ien dichterlike greep te fetsjen. … It soe my sels gjin nij dwaan as ienris dizze Sjoerd Spanninga te boek stean sil as de grutste Fryske dichter fan ús tiid.
Dat wie pech. Sjoerd Spanninga—pseudonym fan Jan Dijkstra, 1906-1985, berne yn De Jouwer, sjoernalist en Frysk dichter, proazaskriuwer yn it Nederlânsk, Gysbert Japicxpriiswinner yn 1951 foar de bondels Spegelskrift en Núnders, oersetter fan ûnder oaren De smearlappen fan Anne Wadman en fan wurk fan Ype Poortinga—is dekanonisearre. Yn it nijste skoalboek oer de Fryske literatuer, Salang’t de beam bloeit, komt Spanninga net foar.
In kanon giet dan ek net oer kwaliteit. Boppedat wie Spanninga syn wurk fassinearjend fernijend. Noch altyd is it in dichtfoarm dy’t jo allinne mar sui generis neame kinne. De fersen binne stik foar stik bûtenwenstich muzikaal, op in manier dêr’t it minskeliif spontaan op reagearret en dy’t direkt woartelet yn de orale tradysje; in tradysje dus dy’t Fryslân ôfwiisde as passée en folksk. Ek komt der yn Fryslân gjin praat fan as Wittgenstein him weromlûkt om syn kreativiteit te rêden, mar wol as in Fryske dichter net gesellich by de klup komt. Al oanfurdige Spanninga syn Gysbert Japicxpriis wol, hy naam him net yn ûntfangst, want hy wegere huldige te wurden. Fraachpetearen die er net. De ynlieding ta de Samle fersen en in Ensafh-besprek kleie oer it tekoart oan biografyske weetjes. It favoritisme yn de Fryske literatuer makket dêrnei dat jo der gau út lizze. Nettsjinsteande ‘It grutte swijen’.
En soms dan tinkt men
op in dei fan donkere geroften
dy’t stoarmet nei syn ûndergong
och, is der wol sa’n soad oan wei
as’t hiele minskdom no ris stoar,
wat bin ik sels, wat is in oar,
mar hinget jûns it ljocht
wer ryp en gouden
suver yn genede,
oer it wetter hinne,
en sjocht men hoe’t in elts
syn herte siket út de skaden,
dêr’t noch tefoaren al de beammen
wyld mei de fûsten nei de himel stiene,
de driging fan in flok yn har gebeart
en glânzget stilte op it blêdte
inkeld mar de frede,
wylst yn it oansjen fan de dingen,
seldsum spegelglês,
beswarrend in trochsichtich skynsel leit,
dan kriget dizze wrâld in frjemde klearte
en heimelike fragen
geane hjir ferhoalen om
dat hja it wûnder net ûntwije op har pylgertocht, -
de ierde ammet yn folsleine rêst,
allyk de boarsten slomje fan in frou,
dy’t wol har wêzen hoedet ûnder tichte teisters, -
har hannen sliepe nêst har as in dou
beskûle yn de mylde sttieling fan har hier;
bytiden teantet der in licht ferwegen
mei fûgelfuotsjes oer it gers,
de wynd’ring fan in moannefear,
amper tippend oan ’e grûn, -
faaks wennet earne wol in hearremyt
en lêst de âld skriftuere fan de nacht,
want earst yn eagen fan in wize en in bern
begjint de nije hearlikheid fan it hielal:
it grutte swijen soudert him mei stjerreloften,
de paden springe rank as gemzen by de bergen op.
Gefoelsraffinemint hie de dichter net, sei in besprekker fan de earste bondel, dy’t as wenst de emoasje sintraal stelde. Dat dy dichter wol ris net besykje koe om Himmelhoch jauchzend, zu Tode betrübt syn siele bleat te lizzen, kaam net by him op. In pear jier letter wie it moderne gedicht wol bekend. Wadman hie it der oer hân en in inkelde Fryske dichter fersette him tsjin de tradisjonele fersfoarm, lykas Wybenga. Likegoed waard fan Spanninga, dy’t ommers Rilkiaansk swetste oer seeën en wûnders en ûntsnappen oan it noflik konformisme, de modernistyske tesplintering en ferfrjemding fan it ‘ik’ net werkend. Elkenien lies hinne oer it “wat bin ik sels, wat is in oar”. “Brekker fan tradysjes, likegoed Fries”, sei in kritikus. Mar sa’n reductio ad absurdum is krekt dêr’t de sprekker yn de fersen as yn wyld bist op jeit: op it nuete folk en de burokraten dy’t essinsjes brûke as etiketsjes.
Net dat Spanninga it de lêzer maklik makke: hy koe syn nije selsbewuste yndividu allinne mar oerdrage yn bylden en suggestjes, dy’t dan wer kristlik misferstien waarden as fisioenen—de bibeltaal fan Spanninga tsjut net perfoarst op leauwe; hy brûkt ek boeddistyske bylden—ynstee fan letterlik nommen. Hoe faak moat de sprekker wol net oer de râne fan it skip yn it wetter nei himsels sjen? Dat jout yn de weachjes fan it wetter needsaaklikerwize in brutsen byld.
It libbenslang wrakseljen fan de sprekker mei syn ferfrjemding fan de wrâld, makket—dat is it earste dat my opfalt oan Spanninga syn wurk en de bêste iepening jout ta wat it ‘wol’—dat er feitlik ien hiel lang gedicht skriuwt. Fansels sjogge jo wol aparte bondels mei losse gedichten, mar kwa ferhaal rint it wurk oer de grinzen fan de gedichten hinne, yn ludsen, tink oan Walt Whitman dy’t ien fan de ynspirators fan Spanninga wie. Dat hat konsekwinsjes foar de betsjutting: ien los Spanningafers hat likemin betsjutting as ien strofe út Hamlet. Neist it moderne koarte fers hat Spanninga nammers in grut tal lange seriële gedichten. Meiinoar foarmje dy in ‘poetic sequence’, in foarm dy’t weromgiet op de alderearste literêre uteringen, lykas it Gilgamesj-epos en de Odyssee, dêr’t de ‘chant’ wurket as in beswarring en de werhelling tinken docht oan de orale boarne fan it poëtysk sjenre.
Op dy manier komt de dichter troch syn libbensoeuvre hinne hieltyd by deselde, bliuwende tema’s lâns. Hy besjocht itselde byld fan in oare kant en plakt der lagen fan betsjutting op dy’t fan fers ta fers groeie, eat dat ûnmooglik is yn de hjoeddeiske koartamige lyryk. Kear op kear rint de dichter itselde spoar—en de lêzer ek. Yn har besykjen om de mispriizgjende konnotaasje fan dy syn oardiel ‘monotoan’ te wjerlizzen, befêstiget Anne Wadman de monotony fan it wurk as “needsaak”, en Lolle Nauta as in “oeuvre dat bestiet by de graasje fan monotony en yn sekere sin prinsipieel stil stiet.” Mar wêrom ferfalt de dichter yn ‘monotoane’ werhellingen? Wat wol er ta in ein bringe, lûd oerraze of foar ivich beskoattelje?
De wichtichste motiven binne it skip, finzen wêze, isolemint en komyske ferbining. It skip—mei it silen, farren en soms fiskjen—is in metafoar foar it libben dat by Spanninga earder in beweging yn de romte is as yn de tiid: “It libben is in bline krústocht oer wytwaaiend wetter.” De wanhopige blinens is seldsum. Meastal hat de sprekker kontrôle oer de matearje, is er in paadwizer en wit er wat der oan komt, al is dat net altyd geunstich: “Ik bin de skipper fan de dea en myn synisme.” It libben is “in faaie bark” of it “helleskip” dat tinken docht oan Coleridge syn ‘Ancient mariner’. De see is it romantysk embleem by útstek: de see is it sublime en it ryk fan de ûnbedoarne natuer en in skûlplak foar wat de sprekker sjocht as de bedrigingen fan de maatskippij.
De letromantyk fan Spanninga komt yn in tiid dat de subjektive utering en de organyske ienheid al folslein ynternalisearre binne. De ferearing fan de natuer rint oant yn ’e lêste gedichten: “De wolkens sjogge hiel wat fan de wrâld. Dêrom skrieme hja sa faak, tink.” Wylde bisten geane nea dea, fiere folken libje paradyslik en nommel en spontaniteit is in weardefolle eigenskip, wat him oerset yn Spanninga syn muzikale ympromptûs. Yntinse emoasje, ynbegrepen grouwel, ûntsach en lilkens, is de boarne fan autentike estetyske ûnderfining. Alhoewol, neffens Samle fersen lit Spanninga him meinimme troch “falske emoasjes” en “oerdiedige bylden”, sadat de “dichterlikens yn ’e knipe” komt. Falske emoasje is in begryp út de psychoanalyse (de pasjint op de sofa syn ferealens op de terapeut is in artefakt fan ’e behanneling) en dichterlikens is poëtyske kwaliteit of styl, dus foar in part smaak; mar yndie hat dichter om wat oars socht as dat al foarhannen wie. Hy kaam út by Rilke: by dy syn blomrike styl fol natuerbylden, werhellingen, dramatyske útroppen, antiteses, alliteraasjes, útwreide similes en ferwizingen, liters personifikaasje en antropomorfisme—en de finzenis.
“Und wenn Sie selbst in einem Gefängnis wären,” fier fan it kabaal fan de bûtenwrâld, skriuwt Rilke yn syn ferneamde brief oan in jonge dichter, dan hawwe jo noch jo eigen ynderlike wrâld. Dêrom “wußte ich Ihnen keinen Rat als diesen: in sich zu gehen und die Tiefen zu prüfen. … Denn der Schaffende muß eine Welt für sich sein.” En lit dy net mei de kritisy yn, leit Rilke de dichter op it hert; yn dat ljocht moat Spanninga syn wegering sjoen wurde om sels de Gysbert Japicxpriis op te heljen. “Sjochtsje de hichten fan dyn bewûndering”, sa iepenet ‘Lieten fan ballingskip’ yn ’e debutbondel. Lykas Rilke feroare Spanninga ek syn namme. De finzenis hat er alderlokst minder letterlik nommen, mar ‘finzen en frij’ is útsein de titel fan ’e tredde bondel in konstant motyf. Yn ‘Danse macabre’ is it liben de finzenis:
want feroardiele ta it libben, lyk as ikselme tocht,
helle dy artyst fan ribben my út finzenis nei ljocht
In danse macabre is in midsieuske allegory oer de universaliteit fan de dea. De dea ferienet elkenien, lykas yn de ‘Totentanz’ fan Goethe, yn dy sin dat wrâldske ferskillen tusken paus en pauper weifalle. Mar dat soarte ferienjen hat Spanninga’s sprekker syn niget net. Dêr’t it him om giet is it ferienjen fan de—estetyske—geast mei de matearje, mei wa’t er is yn de wrâld.
Elts skepsel dat sit koaid yn syn beroaid ferline,
Moat finzen faaks syn eigen wêzen en de frijdom fine
Spanninga, dy’t him folle minder drok liket te meitsjen om de funksje fan rymskema’s as om it aktuele effekt, brûkt beide kearen pearrym. Dat makket it byld of idee brokkelich: it is ynherint ûnwis wat de sprekker fierder (yn)sjen sil, oftewol hy is frij en net bûn oan patroanen. De sechstjinde-ieuske frijtinker Giordano Bruno waard foar ketterij feroardiele ta de brânsteapel, mar “Ferrie noch finzenis koene syn wide wjokken brekke.” De ûndertitel ‘furioso eroico’ ferwiist yn Bruno syn hiel komplekse metafysika nei ien fan de twa figueren dy’t oergean kin nei syn boarne. In hantlieding, hoewol ûnlêsber, om jin nei jins boarne te ferheffen sûnder tuskenkomst fan de tsjerke, mocht fansels net. It waard ek yn Spanninga syn tiid apart fûn—krekt yn ’e 70s flower power krige it wer wurdearring—mar neat wiist derop dat de sprekker wrakselet mei de tsjerke syn rim op direkte bannen mei de boarne. Wolnee, hy is de paadwizer fan de pioniers, lykas Bruno:
Doe’t de bisons byldhoud stiene tsjin de kimen fan ûnthjit
Haw ik de pioniers yn harren kreakjende oksekarren
As paadwizer beselskippe troch de prairy
Mar ja, wol altyd ûnderweis. Soms is dat twongen, om’t it ark om it eigen hert mei te bewurkjen—de muzyk, de keunst—
Troch al it wurk hinne besjocht de sprekker syn isolemint, syn allinne te reizgjen of foar de oaren foarút as “ferkenner”, yn relaasje ta de suverens fan syn siele en de klearte fan syn ynsjoggen: “sa reizgje de nomaden fan de ierde/ troch de grutte himelfjilden.” De sjenners en de tsjûgers “hja geane har paden as silende skippen, –/ … it neist oan har besibbe bliuwe de ienfâldigen fan geast.” Dat bûtenwrâld dy earlikens mist is in ekstra reden om har út de wei te gean en jo te ferbinen mei de outcasts: “Sykje it net by literaten mei neuroazen/ Mar nim as maten dy melaatsken, de leproazen.”
“Do hast dyn pinne net yn inket dipt mar yn dyn eigen bloed”, seit de sprekker tsjin de fersmiteling. Dat ‘do’, fia Whitman syn Leaves of grass út it âlde testamint, is lykas by Emerson en Whitman frijwat bazich, mei ynstruksjes lykas hjirboppe, en lykas by Whitman hieltyd rjochte ta it sels en faak ferbûn mei de romantyske wetter-suverensmetafoar:
Bûch dy mar oer de boardrân’ hinne,
en sjoch dan yn it spegelglês,
Dan heint dyn antlit yn de sinne,
As in klear en suver fers.
Net allinne om it selsrsjochte ‘do’ en it deiboek-spegelbyld-spegelskriftmotyf is de krityk dat it wurk fan Spanninga ûnpersoanlik wêze soe ûnfundearre. Ferdigeners fan Spanninga wiisden tsjinfoarbylden oan, ‘As men efter it wurd…’ en ‘Anachoreet’, “As men efter it wurd net de romte fielt/ … Hoe sil it ea de wjokslach krije fan de fûgel”, mar wêrom? Sûnder útsûndering jouwe de fersen it yntime byld fan de kwetsberens fan in minske dy’t syn eigen libbenspaad kiest.
Hy hold net fan de kafferkraal,
it kreauwen en gesnetter,
mar o de marren en har taal,
syn hert dreau op it wetter
Dat is in ‘hy’, wylst de ik-persoan dy’t oer syn persoanlike gedachten en gefoelens fertelt yn de njoggentjinde ieu de dominante foarm waard. Lyryk waard synonym mei poëzy. Omkearen fan de kausaliteit makke dat yn poëzy in ‘ik’ sitte moast. Boppedat waard lyryske poëzy oer relaasjes, seks en it libben thús de mainstream: hatsikidee alle ‘ik’ op ’e dyk. Yn in satirysk oandwaand lekker pu—mar Spanninga syn poëzy is humorleas en altyd earnst—bewisset Spanninga him op it ein fan syn earste bondel yn it fers ‘Brahma’ fan in 116 (!) kear werhelle “Ik bin”: “Ik bin de wierheid en de waan, de ienheid en de mannichfâld” ensafuorthinne.
Lykas yn Ralph Waldo Emerson syn ‘Brahma’—mar trijeris “I am”—ferienet de sprekker de tsjinstellingen yn himsels. Tamminga wiist op de konsintraasjekampûnderfining fan Spanninga, mar swinkt dan wishfull thinking, want Fryslân mei al syn heuljende skriuwers hie baarnend ferlet fan guon dy’t nee sein hiene tsjin de Dútsers, nei in fersetstema yn Spanninga’s wurk. Abe de Vries sinjalearret mei rjocht it kwea, mar leit dat bûten de sprekker-dichter. Folle earder, sjoen ek it selsferwyt, “As immen my dus goed neamt, freon, o leau dy wurden net, / Men fynt by my de kâlde selssucht fan in rôvershert”, is der in ynternalisearring fan it radikale kwea. De sprekker wit dat men syn minsklikens foargoed ferlern hat. Sa’t Adorno seit, nach Auschwitz ein Gedicht zu schreiben, ist barbarisch.
It libben—en it dichtsjen—gie fierder. Gjinien, makket net út oft er isolemint seach as sykte of kar, stelde de fraach wêrom’t gjin-isolemint eins de noarm wie. Mar foar de sprekker yn Spanninga’s wurk is mainstream of ‘normaal’ sowieso net ynteger, “sûnder wearde bliuwt dyn rymlerije,/ As djippe neden net dyn wurden driuwe,/ Allyk de foltsen fan de woastenije”, mar kreas oanpaste kalkulaasje yn in ûnttstjoende wrâld. It motyf fan de tsjoender kin goed fan Rilke komme, mar ek Spanninga syn weromkommende moanne is te sjen as eskapisme, as in nije berte, “want earst yn eagen fan in wize en in bern/ begjint de nije hearlikheid fan it hielal.”
hjir is de wil dy’t stigend lâns de kosmyske spiralen
fan stjerrebanen en planetestof,
besibbe oan de leafde en it lijen,
de flok ta seine wikselt,
en doar it op te nimmen tsjin it fatum.
Mar it kwea is net in mystyk prinsipe dat útwiske wurde kin mei in ritueel, it is in misdie begien troch de minske tsjin de minske. Dat wist Spanninga wol: dy misdie is jo finzenis en jo meie hoopje, seit syn hieltyd mear synyske sprekker, dat de dea jo ferlost. De betsjutting fan it muonts/nomademotyf en it kosmyske tinken, “de mystyk …/ Dy’t boppe byld en wurden is, en efter taal en teken,/ Dêr’t de geast him befrijt út ’e betizing fan de sinnen” en “Dyn teare begin hat as kosmysk sied yn lije seeën dreaun”, “Dan sjochst ynienen, fan wierheid trochljochte,/ … Lit soks dyn geast in teken wêze ta fernijing”, is dan ek net lykas it harkjen nei soulplaten yn de jierren santich—sorry millennials dy’t dit lêze—in trúk sadat men dêrnei wer skjin oernij begjinne kin. Just net; dy trochgeande wrede selssucht is just wat de sprekker de “gemeente” ferwyt, “mar leaver silsto jitris in nomade yn woastinen wurde”. Wie it monisme fan Bruno al net-mystyk—hy ûndersocht horizons—nei Hegel, healwei de njoggentjinde ieu, waard elke teory dy’t in ferienjend prinsipe postulearre, in Al of sa, monisme neamd. It gefolch wie dat it wurd monisme systematysk dizich waard; mystike ûnsin seine de metafysisy, ûnsinnich om’t gjin empiryske situaasje ek mar in bytsje ynfloed ha kin op syn wierheid. Dêrfandinne:
En as men tinkt: – Hy is wer oan it dwyljen, –
Wit dan, dit wurk is op de waansin wûn
Merk op hoe helder oft de sprekker is oer syn eigen posysje. Tamminga ferbetteret de roppers dat Spanninga obskuer is: “In tsjuster dichter bewuollet him yn subjektivistyske taal dy’t allinne sines is en dy’t by de lêzer in minimum oan assosjaasjes opropt”, wylst Spanninga’s ferbyldingskrêft krekt in maksimum losmakket. Mar de Samle fersen-ynlieder leit Tamminga ferkeard út: dy hat it oer it “mear estetysk geniet jaan as yntellektuele foldwaning.” Kosmysk tinken is estetysk belibjen noch dwilens.
Mar noait stie noch de stilte fan de nacht
sa machtich swijend en ûntsachlik om my hinne
Lang lyn wie der in asketyske ûnderfining. Mar de anagoreten ferlieten de woastyn en waarden muontsen en letter ferlieten de muontsen it kleaster, oant yn de moderniteit de contemptus mundi ferdwûn. Men akseptearre de wrâld as it iennichste dat bestiet. Transendinsje kin net mear. Al dat ien noch winskje kin is ekstatyske ymmaninsje: it gefoel dat ien hielendal opnommen is yn de einleaze stream fan de dingen. Mar tsjin it enoarme dêrbûten ha minsken oanstriid om har te hoedzjen, troch it skeppen fan ynderlike wrâlden en yntimiteit—lyryk. It hegere mentale funksjonearjen dat Wordsworth “the sense sublime” neamde, Coleridge “divine reverie” en Shelley “Reality”, wie altyd fertocht. By dy njoggentjinde ieuwers waard de tastân fan bewustwêzensferromming meastal net—oars as by de romantyske dichters fan 1970—mei psychedelyske middels berikt, mar krige sa’t Blake sei syn beslach “only when the doors of persception are cleansed” en wie dus in befrijing fan de sintugen. It ‘oseanysk fielen’, oftewol it ien fielen mei it universum, ferbûn Freud oan it primitive ego fan in popke.
Kosmysk bewustwêzen is dus útdruklik net in religieuze ûnderfining. It kristendom moat der neat fan hawwe. Om har ‘ynderlik ljocht’ wiene de quakers desennialang ferskoppelingen. De eangst foar it kosmysk bewustwêzen wie sa grut, dat it egoferlies of ferlies fan selsbewustwêzen it etiket ‘mystyk’ krige. Dêrom wie ien ‘gek’ en gefaarlik; de Fryske kritisy-psychiaters diagnostisearje Spanninga as ‘monomaan’.
En dan ynienen rin ik yn in kosmysk blau fjoer, inskynsel fan ferhearliking.
Ik skôgje fan steile hichten oer griene delten en wenje yn de tinten fan nomaden.
Mar yn de steppen bin ik in freon fan liuwen en leoparden; hja hawwe gjin freze.
Sels bin ik de lju ta in riedsel, mar my bliuwt neat ferhoalen …
Yn ‘Gamelang-muzyk’ is de eangst spesifiker, en wol foar de skerpte: “In tigere rôver, mei grousume tosken …/ En ek wie ik wol in amokrinder …/ Dan sidderen de dessah’s”. De sprekker-dichter leit altyd op de loer of stiet op wacht út jachtynstinkt wei, dat heart by it metier: “’k Stean ynderlik op ’e lúster/ nei it fynste gerôft”. Fan dy konsintraasje is it ferromme bewustwêzen—dat romantyske dichters trouwens altyd ambiearje—it simpele effekt: mindfulness sa’t zenmaster Thich Nhat Hanh it neamt of flow mei in akademysk wurd. Mar yn Spanninga’s tiid seagen se kosmysk tinken net as in boppebewuste ûnderfining yn it werklike hjir en no. Yn de westerske wrâld koe net praat wurde oer it ekstatysk belibjen, dat gjin ekstaze is, mar epifany of ferljochting en dat kin de sprekker yn de gedichten syn isolemint goed ferklearje.
Mar sysnyske lju binne ek iensum&allinne en in synikus wie de sprekker wis: “fan ’t libben koest wol koarje” en “‘k wit suver net,/ wat oars noch ’t sjongen wurdich is –/ it stamboekfee/ dat balt syn eigen rom wol út”. It synisme is ferwant oan dat fan Rudyard Kipling. De titel fan Spanninga syn fjirde bondel, Rattelmansreau, komt út Kiplings ferneamde en synyske fers ‘If’ dat goerie jout oer hoe de ferriederlike wrâld de holle te bieden. Markant oan Kipling is it brekken fan patroanen yn rym en ritme. It kin goed wêze dat Spanninga’s brutsen rym dêrwei komt en dat er ek syn heldere styl, skerpe observaasjefermogen en brûken fan strjittaal oernimt:
Myn goeie man,
sa springe se der ommers
by de fleet hjir bûten!
Tsjiep! Tsjiep! Tsjiep! –
It meast opfallend oan Kipling is it oangean fan aktuele politike en sosjale issues en de bittere haat dy’t er utere. Allyk is de sprekker yn Rattelmansreau klear mei it fersoenjen fan skjintme en lijen à la Rilke.
By Spanninga wol sjenreûnderskied tusken bygelyks leafdesliet en ontologyske alteraasje net. Hy neamde himsels gjin esteet: de idee gie by him boppe literatuer. By Kipling kinne jo proaza en poëzy min skiede. De muzikaliteit fan poëzy joech er in byrol njonken de betsjutting en aardich wat fersen bleaune sûnder selsferwizende en selsdelsettende gebearten: rimelderij. Hy makke pastiches fan narrative folk ballads en epyk om syn ferhaal te fertellen, lykas oer de rol fan de dichter, waans macht ûnwrâldsk is en grutter as dy fan de kening: dus in sosjaal ferhaal. Syn ynfloed op Spanninga liket grut. Dy syn bondel bestiet út fjirtjin lange fersen fan epyske foarm. De retoryk is fan in mearfâldige sinskonstruksje, dy’t lyryk net hat, der is medias res, tragyske ûndergong fan ’e held, boppeminsklik yngripen, faak fan de dea, in wrydske setting, faak de see. Der binne krúsrymfjouwerrigels mei jambyske tetrameter, yn in tiid dat it frije fers folslein ynboargere wie; mooglik ynspirearre troch Kipling. En der binne de al earder brûkte epitetten, lykas spoeketsjuster, sulveren moanne en wytskomjende see. It meast opfallend is it seriële gedicht. Dat mist hast alle boustiennen fan de tradisjonele fersfoarm. Geregeld binne de rigels langer as tolve wurdlidden, sadat de fersen op it blêd ontrochkringbere wâlden lykje, mei sekwinsje as:
De iene hat de mûle fol fan minsklikheid
en stokelt mei syn maten efter hege skermen,
de oare bakt yn tsjerkelear syn moalich praat,
mar earst as men de pankoek omflapt,
wiist de preek de hurde koarsten oan de man,
in tredden hâldt it by de freonskip
ensafuorthinne. Dochs binne deiboekoantekens, “de fuotten geane/ en men folget harren/ sûnder wil en wyt”, en dialogen wol werkenber:
hjir – in appeltsje fan oranje
foar de toarst
yn elke bûse ien
yt se mar lekker
se komme fris fan lissabon.
Yn de synyske dialogen komt ek de sosjale rol fan de sprekker-dichter it dúdlikst nei foaren:
hawar
de minnen oan it krús
en de plussen op it plús –
mar de deugd lit jin net los
om gjin noch safolle
dy lytse tiran
In dichter mei in sosjale opdracht, ien dy’t oan it begjin om de kweageasten te bekearen “it swarte stiel geregeld op de slypstien hâlde” moat en dy’t oan it ein fan ’e rit noch altyd warskôget fan
Mar heech de wittenskip en ’t minskelik ferstân,
Dat helpt ús strakjes wol wer út – of yn – de brân.
dy hat wilens útfûn, as er net alle realiteitssin ferlern hat ûnderweis, dat de hjoeddeiske dichter net lykas Shelley syn “unacknowledged legislator” fan grutte ynfloed op it diskoers wêze sil. De romantisy, mei har bretale gripen nei de ideeëwrâld en de hiele metafysika, mochten noch hoopje op it ynliivjen fan religy en polityk yn de keunst en op revolúsje troch poëzy, mar Spanninga moat witten ha dat se foar it tichtsjen fan it oazongat gjin dichters rieplachtsje sille. Hy seach himsels net as in wetjouwer, mar as in tsjûge: hy sjocht alles sjocht der bart, is net by machte om de wrâld te feroarjen, mar hat wol sward om de wierheid te fertellen, út needsaak, elke kear opnij, elke kear opnij.
Wurken fan Sjoerd Spanninga
Spegelskrift (Snits: Brandenburgh, 1949).
Núnders (Drachten: Laverman, 1950).
Finzen en frij (Snits: Brandenburgh, 1957).
Rattelmansreau (Drachten: Laverman, 1962).
Kymgong (Ljouwert: Miedema, 1964).
De lytse karavaen (Boalsert: Osinga, 1968).
De Mary Gloster, oersetting fan The “Mary Gloster” fan Rudyard Kipling (Boalsert: Osinga, 1968).
Sjoerd Spanninga: Samle fersen, bes. ynl. Tineke Steenmijer -Wielenga (Ljouwert: Fryske Akademy, 1992).
Indian summer, gearst. oers. Jabik Veenbaas en Abe de Vries (Ljouwert / Utert: Bornmeer, 2007).
Oer Spanninga
Philippus H. Breuker, ‘Sjoerd Spanninga (1906-)’, yn Ph.H. Breuker, F. Dam en D.A. Tamminga (red.), Tekst en útliz: Losblêdige literatuerlessen (Ljouwert: Afûk, 1974) 1-8.
Gysbert Koelstra, ‘By Sjoerd Spanninga thús’, It Heitelân (Algemien Frysk Moanneblêd) 29:10 (Sjoerd Spanninga-nûmer) (Okt. 1951) 142-144.
Gysbert Koelstra, ‘De spylder op de toverfluit’, skôging fan ‘Spegelskrift’ fersen fan Sjoerd Spanninga, De Tsjerne 4:9 (1949) 261-265.
Lolle Nauta, ‘Over Finzen en frij van Sjoerd Spanninga’ en ‘It lyrysk luchtliddich: Oer Rattelmansreau fan Sjoerd Spanninga’, yn idem, Stasjonearre yn Fryslân: Essays, besprekken en polemiken (Ljouwert: Fa, 1999) 135-139, 180-186.
Tineke J. Steenmeijer-Wielenga, Ynlieding ta Sjoerd Spanninga: Samle fersen (Ljouwert: FA, 1992) 11-43.
D.A. Tamminga, ‘Romtefeart tusken fjouwer muorren’, De Tsjerne 14:2 (1959) 23-27 [55-59].
Jabik Veenbaas, ‘Romanse met het eigen hart: Over het werk van Sjoerd Spanninga (1906-1985)’, yn Sjoerd Spanninga, Indian summer, gearst. oers. Jabik Veenbaas en Abe de Vries (Ljouwert / Utert: Bornmeer, 2007) 122-131.
Abe de Vries, ‘De kâlde selssucht fan in rovershert: It Kwea by Sjoerd Spanninga’, yn Identiteit & kowesturten: Essays oer Fryske literatuer (Ljouwert: Bornmeer, 2008) 167-174.
Anne Wadman (gearst. ynl.), Frieslands dichters: bloemlezing uit Friese lyryk sinds 1880 met vertalingen in het Nederlands (Leiden: Stafleu, 1949) 53-55.
Anne Wadman, ‘De romte efter it wurd’, yn idem, It kritysk kerwei: Resinsjes en skôgingen 1950-1970 (Leeuwarden: Fryske Akademy, 1990) 149-152, oarsp. Het Vrije Volk (edysje foar Fryslân), 26 novimber 1958.
Oare
Theodor W. Adorno, ‘Kulturkritik und Gesellschaft’, yn Gesammelte Schriften, Band 10.1: Kulturkritik und Gesellschaft I, ‘Prismen. Ohne Leitbild’ (Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1977).
Simon Dentith, Epic and empire in Nineteenth-Century Britain (Cambridge en New York: Cambridge University Press, 2006).
Emmanuel Levinas, Difficult freedom: Essays on Judaism, oers. Séan Hand (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1963).
Rainer Maria Rilke, ‘Brief an An Franz Xaver Kappus, Paris am 17. Februar 1903’, Poets, 29 jannewaris 2013 <https://www.poets.org/poetsorg/text/letters-young-poet-first-letter> [krigen 7 desimber 2018].
M.B. Pranger, The artificiality of Christianity: Essays on the poetics of monasticism (Stanford, CA: Stanford University Press, 2003).
Marina van Zuylen, Monomania: The flight from everyday life in literature and art (Cornell University Press, 2005).
Peter Sloterdijk, ‘Transition: On ecstatic immanence’, yn idem, Bubbles. Spheres I: Microspherology (Cambridge, MA: MIT Press, 2011) 539-632.
Sjoerd van Tuinen, Sloterdijk. Binnenstebuiten denken: het nietzscheaans materialisme van Peter Sloterdijk (Kampen: Klement Pelckmans, 2004).
James B. Twitchell, ‘Romanticism and cosmic consciousness’, The Centennial Review 19:4 (1975) 287-307.
Mear fan Friduwih Riemersma
Sjonge wy it út, ja of nee? Gerrit Breteler oer de frije poadiumkeunst en de populismepandemy |
Homo-stigmatisearjen is wer en vogue Of, LGBTQI as hannelswaar |
Untsnappe yn schadenfreude Hoe’t Syds Wiersma de pandemy opfleuret |
Tút fan Judas Politike Haiku I |
Postoarderpoëzij “Bear me, some God! oh quickly bear me hence/ To wholesome Solitude” |
Limoenen is min oan te kommen Fersen |
Gjin formalisme om ’e nocht It lyryske wurk fan Douwe Tamminga |
Limoenen is min oan te kommen Fersen |
Dekadintisme Oer de poëzy fan Elske Kampen |
De Swarte Hûn sil sjonge Oer de fersen fan Les Murray – dy’t oerset wurde sille troch Eppie Dam |